Đền Cô Bơ nằm ở vị trí ngã ba sông thuộc xã Hà Sơn, huyện Hà Trung. Ảnh: Đặng Trung.

Đền Cô Bơ tọa lạc ở ngã ba sông, thuộc địa phận xã Hà Sơn nằm trong quần thể di tích đền Hàn Sơn, giáp ranh 5 huyện gồm: Hà Trung, Hoằng Hóa, Hậu Lộc, Vĩnh Lộc và Yên Định. Cũng bởi vậy, người dân địa phương vẫn hay ví von là vùng đất một tiếng gà gáy, 5 huyện đều nghe.

Đền Cô Bơ nổi tiếng khắp xa gần bởi có phong cảnh hữu tình, vùng đất sinh khí linh thiêng ở xứ Thanh. Hiện nay, nơi đây vẫn còn lưu truyền nhiều câu chuyện truyền thuyết nhuốm màu huyền bí cách đây hàng trăm năm.

Trong cuốn “Lê Triều Thần Phả Ngoại Biên” được lưu giữ tại Thái Miếu họ Lê có ghi chép về thần tích cô Bơ ở Ngã Ba Bông. Theo đó, khoảng những năm 1432, trong một đêm vua Lê Lợi mộng thấy một nữ thủy thần báo mộng rằng: “Ta là con gái vua Thủy tề đây. Nhà vua còn nhớ là nợ ta một lời hẹn ước hay không? Bây giờ nghiệp đế vương đã thành sao chưa thấy trả?”.

Nhà vua giật mình tỉnh giấc mới sực nhớ ra chuyện xưa. Khi ấy, vào những năm đầu khởi nghĩa, Lê Lợi bị quân địch đuổi đến ngã ba sông Thác Hàn (nay là ngã Ba Bông, huyện Hà Trung). Trong tình thế nguy nan, nhà vua bất ngờ gặp một cô gái xinh đẹp, đoan trang đang tỉa ngô và được cô gái cứu thoát.

Ngã Ba Bông nơi con sông Mã tách dòng, phân nhánh thành sông Lèn vẫn được người dân ví von là vùng đất một tiếng gà gáy, 5 huyện đều nghe. Ảnh: Đặng Trung.

Sau giấc mơ, biết cô gái tỉa ngô năm xưa chính là con gái vua Thủy tề hiện thân lên cõi trần để giúp vua xây dựng nghiệp lớn, Lê Lợi đã phong cô là “Thượng Đằng Thần” và cho xây dựng đền để tưởng nhớ công lao”.

Đến triều vua Lê Thánh Tông (1460 - 1497), Thái úy Lê Thọ Vực, được giao trấn giữ biên ải Ba Bông. Trong một trận chiến kéo dài, tình thế nguy cấp. Đêm đó, Lê Thọ Vực mộng thấy một tiên nữ mặc xiêm y trắng trên mây giáng xuống ngã Ba Bông, rẽ nước bước lên kiệu võng mà nói rằng: “Hãy lui quân về Nhị Sơn hạ thủy mà vây hãm, lên núi Thạch Bàn mà cầu Mẫu thoải tất ứng linh”.

Nghe theo lời mộng, danh tướng Lê Thọ Vực đã dẫn quân xuôi về Chí Thủy (thác Hàn Sơn bây giờ) và dâng lễ cầu Mẫu rồi bố trí quân mai phục. Trùng hợp thay, danh tướng họ Lê sau đó đã phá tan quân địch. Sau khi lập được chiến công, tướng quân Lê Thọ Vực đã bẩm báo sự tình lên nhà vua. Để tưởng nhớ công lao, nhà vua cho lập đền thờ để nhân dân trong vùng hương khói, thờ phụng.

Mỗi dịp Tết đến Xuân về, đền Cô Bơ lại đón đông đảo du khách, người dân địa phương về vãn cảnh, chiêm bái. Ảnh: Đặng Trung.

Ngày nay, đền Cô Bơ trở thành điểm du lịch tâm linh hấp dẫn du khách và người dân địa phương tới tham quan, vãn cảnh và chiêm bái, đặc biệt là mỗi dịp Tết đến Xuân về. Năm 1996, ngôi đền được công nhận là Di tích lịch sử cấp quốc gia. Hàng năm, Lễ hội đền Hàn Sơn được tổ chức vào tháng 6 Âm lịch. Trong đó, ngày 12/6 là chính hội, nhân dân thường tổ chức lễ rước kiệu, cách thức là rước bóng “cô Bơ” ở đền Cô Bơ về hầu thánh mẫu Đệ Tam Đền Hàn.