Cầu Long Biên có tên ban đầu là Paul Doume, dân dã thời đó gọi là cầu Sông Cái. Hiện trên đầu cầu vẫn còn tấm biển kim loại khắc chữ ghi thời gian thi công và nhà thầu xây dựng:1899 - 1902 - Daydé & Pillé - Paris.

Từ khi ra đời, cây cầu không chỉ tạo đột phá đời sống kinh tế - xã hội đôi bờ sông Hồng mà vượt lên là biểu tượng của kiệt tác kiến trúc và kết cấu thép đồ sộ nhất Đông Nam Á.

Ngày nay, việc bắc cầu qua sông không còn là chuyện to tát, song hơn một trăm năm trước là một ý tưởng táo bạo và thành công thì xứng đáng là kì tích. Với sông Hồng vừa rộng, vừa sâu, mùa lũ ngấn nước càng sâu, càng mênh mông như eo biển, dòng chảy luôn thay đổi, bên lở bên bồi. Việc chế ngự bằng một cây cầu đặt trụ trong một lòng sông đầy sóng dữ tưởng như là điều không thể, nhưng kĩ sư người Pháp và thợ An Nam đã chinh phục.

Cầu Long Biên vào khoảng những năm 1950.

Việc khởi công xây cầu được đánh dấu bằng nghi thức Toàn quyền Paul Doumer dùng chiếc bay bạc gắn tấm biển bằng đá hoa cương lên đầu cầu. Tới 28/2/1902, đoàn tàu hỏa rời ga mới của Hà Nội đưa vua Thành Thái, Paul Doumer thông cầu. Kể cả thời gian sửa soạn rồi hoàn thiện trước và sau đó, cây cầu kì vĩ đã hoàn thành trước hạn nhưng không đội kinh phí.

Thoạt đầu, chủ thầu tuyển đa số thợ là người Tàu nhưng họ nhanh chóng bị thợ An Nam, khéo tay, chống chịu hơn, gạt ra rìa. Đội quân thợ đá, thợ mộc, thợ xây, thợ sắt... hơn 2.000 người, có lúc lên tới 3.000 người làm việc dưới sự hướng dẫn của khoảng 40 quản đốc, kĩ sư, đốc công người Pháp. Dù thi công thời đó nhiều thao tác thủ công, nặng nhọc, mạo hiểm và mới mẻ đối với họ, song kết cục suôn sẻ. Được kể rằng đinh ri-vê được “nướng” chín bằng lò bễ tại chỗ, tung cho thợ tán đón như trò xiếc tung hứng, đút ngay vào lỗ giáp nối, hối hả búa tán, khi đinh hết đỏ thì “ván đã đóng thuyền”. Việc tung đinh tán nung đỏ là thủ thuật từng được người Pháp áp dụng trước đó, trong đó có xây dựng tháp Eiffel, tới cầu Long Biên thì đến tay thợ Việt. Phải chăng đội ngũ làm cầu ngày ấy là lớp tiền bối của lực lượng thợ bắc cầu hùng mạnh của ta ngày nay?

Cũng được kể rằng, ban đêm công trình cầu sáng rực bởi các bóng điện từ một xưởng phát điện.

Thử mường tượng hơn một trăm năm trước, trên dòng sông miệt mài chở nặng phù sa, bỗng hiện ra cây cầu như một con rồng, vươn mình, bay lên, hay tựa hồ một cầu vồng tuyệt đẹp kiêu hãnh giữa khoảng không bao la. Chữ “Long Biên” được đặt tên cho cây cầu có lẽ được nảy ra từ huyền thoại Thăng Long - Rồng bay.

Vì thế nghe có chủ trương sửa chữa cầu Long Biên, dù mới là nghiên cứu đã khấp khởi mừng thầm, thắp lên hi vọng cho một lớp người từng được chiêm ngưỡng cầu Long Biên thuở ban đầu, rồi nó cùng ta đi qua cuộc trường kì kháng chiến và những giờ phút rực rỡ cờ hoa đón đoàn quân chiến thắng tiến vào 5 cửa ô. Trong những năm chiến tranh phá hoại, cây cầu là một trong những trọng điểm oằn mình hứng bom đạn, te tua, gục gãy, nhưng đã gượng dậy đưa những đoàn quân rầm rập tiến lên phía trước đến ngày toàn thắng. Khi “mặt đất bình yên, tạnh gió mưa”, ai nấy đều mong đến một ngày cây cầu sẽ được phục dựng, khoác lên mình bộ cánh mới hoành tráng hơn mười ngày xưa. Nhưng dùng dằng mãi, sốt ruột với nghiệt ngã thời gian, tháng ngày càng trôi nó càng xập xệ, rình rập hiểm họa… thì tin trên thực là niềm ao ước bấy lâu nay.

Với đà tiến lên, Hà Nội đã và sẽ có thêm nhiều cây cầu vượt Hồng Hà tân kì, hoa mĩ hơn. Cầu Long Biên chắc chắn không còn giữ vai trò huyết mạch giao thông, nhưng thế mà lại hay. Long Biên vẫn vẹn nguyên và càng tôn lên giá trị lịch sử, văn hóa, kiến trúc và là một phần không thể thiếu trong lòng người Hà Nội cùng cả nước. Cây cầu sẽ nổi lên là điểm đến hấp dẫn của du khách bốn phương khi đặt chân đến đất Kinh kì và còn là một trong những biểu tượng sâu đậm về mối bang giao Việt - Pháp trong kỉ nguyên hội nhập và phát triển.