Trong lòng địa đạo

Trong dặm dài đau thương của chiến tranh chống Mỹ, người Quảng Trị vẫn rất anh dũng và kiên cường. Để vô hiệu hóa những trận mưa bom bão đạn, với những vũ khí tối tân và hiện đại của địch, Địa đạo Vịnh Mốc thuộc thôn Vịnh Mốc và thôn Sơn Hạ (xã Vĩnh Thạch, nay là xã Kim Thạch, huyện Vĩnh Linh, tỉnh Quảng Trị) đã được xây dựng bằng chính bàn tay và khối óc của những người nông dân dưới mưa bom bão đạn.

Công trình kiến trúc tuyệt tác này được xây dựng với những dụng cụ thô sơ tự tạo trong gần 20 tháng. Ban ngày, người dân hoàn toàn sống dưới lòng đất, ban đêm khi yên bom đạn họ mới lên mặt đất trồng trọt, chăn nuôi, đánh bắt hải sản. Suốt 6 năm dài, người dân hoàn toàn sống trong bóng tối, ba mẹ phải ngủ ngồi nhường chỗ cho các con nằm. Chỉ khi cần thiết như hội họp, cấp cứu bệnh nhân, chăm sóc trẻ sơ sinh... mới thắp đèn bằng dầu hỏa, mỡ. Cuộc sống trong lòng đất vẫn bền bỉ diễn ra với đầy đủ các hoạt động học hành, vui chơi, giải trí, yêu thương, sinh con.

Đặc biệt, trong khoảng thời gian này, quân và dân Vịnh Mốc không chỉ dùng địa đạo làm nơi trú ẩn, tránh bom, mà còn tổ chức đánh địch ngay trên quê hương, cứu chữa cho thương, bệnh binh. Những quân và dân Vịnh Mốc đã cùng với quân dân huyện Vĩnh Linh bắn rơi gần 300 máy bay, bắn cháy và chìm gần 70 tàu chiến Mỹ. Hàng trăm chuyến thuyền cảm tử từ Vịnh Mốc đã hướng ra biển, chi viện cho đảo Cồn Cỏ.

“Đây là công trình tiêu biểu nhất so với 114 địa đạo ở Quảng Trị thời chống Mỹ. Địa đạo Vịnh Mốc không chỉ là nơi phòng tránh an toàn cho hàng trăm con người mà còn là trạm trung chuyển lương thực và vũ khí rất quan trọng cho đảo Cồn Cỏ và chiến trường miền Nam”. Những câu chuyện diễn ra cách đây mấy chục năm trước nhưng khi được kể lại vẫn nồng nàn hùng tráng, khiến trào dậy những cảm xúc khó tả. Gần 2.000 ngày đêm, đó là quãng thời gian dài để duy trì sự sống trong lòng đất và nơi đây đã có những điều kì diệu xảy ra. Chính đầu óc và bàn tay con người đã tạo nên những điều kì diệu ấy.

Địa đạo dài 1.060,25m (chưa bao gồm các ngách, căn hộ...), chiều cao đường hầm từ 1,7 - 1,8m, gồm có 13 cửa ra vào. Dọc hai bên đường hầm, có khoét các ngách nhỏ đủ sinh hoạt cho 2 đến 4 người. Trong hầm còn có hội trường sức chứa từ 50 - 60 người làm nơi hội họp, xem phim, biểu diễn văn nghệ... và một số công trình khác như: Bảng tin, nhà hộ sinh, 3 giếng nước, nhà vệ sinh, trạm phẫu thuật, trạm xá, bếp Hoàng Cầm... Hệ thống đường hầm và các công trình trong lòng đất của địa đạo Vịnh Mốc gồm 3 tầng: Tầng 1 có tổng chiều dài 421,82m độ sâu cách mặt đất 8 - 11m. Tầng 2 có chiều dài 508,08m độ sâu cách mặt đất 11 - 15m. Trục chính tầng 3 dài 130,35m cách mặt đất từ 21 - 22,5m, có 2 giếng nước, 1 nhà tắm... Ngoài hệ thống đường hầm còn có các công trình trên mặt đất như: Giao thông hào, ụ pháo...

Trong phần mô tả bộ phim tài liệu “Một thế giới bên dưới cuộc chiến: Bí mật địa đạo Việt Nam”, nữ đạo diễn Janet Gardner người Hà Lan đã viết: Những năm 1965, người dân ở một tỉnh miền Trung Việt Nam đứng ở tuyến đầu của một cuộc chiến tranh ngày càng tàn khốc. Với họ, chiến tranh đã trở thành một cuộc đấu tranh để sinh tồn. Nhưng thay vì lựa chọn chạy trốn khỏi ngôi làng của tổ tiên, họ lại kiến tạo nên một loạt đường hầm, kiến tạo nên “một thế giới bên dưới cuộc chiến”.

Trong gần 2.000 ngày đêm sống dưới lòng đất không một ai bị thương tích đã cho thấy sự kì diệu của công trình huyền thoại này. Trong thời gian sống trong địa đạo ở Vĩnh Linh nói chung, đã có 60 đứa trẻ được sinh ra, riêng địa đạo Vịnh Mốc đã có 17 đứa trẻ ra đời trong lòng địa đạo, cho đến bây giờ vẫn còn 15 người còn sống. Những đứa trẻ được sinh ra, sống sót và lớn lên trong lòng địa đạo Vịnh Mốc giống như những hạt mầm của hi vọng, như biểu tượng của ý chí và nghị lực kiên cường của bao thế hệ người “lũy thép, lũy hoa” không ngừng vươn lên từ gian khổ.

Chuyện kể của lòng đất

Bây giờ ở địa đạo Vịnh Mốc đã trở thành Di tích lịch sử Quốc gia đặc biệt, địa chỉ đỏ cho hành trình giáo dục lí tưởng cách mạng. Con đường lát đá giữa những hàng tre bình yên rì rào tiếng gió biển, nhưng ít ai biết rằng dưới lòng đất là cả một hệ thống hầm ngầm từng dùng để hơn 600 người sinh sống, chiến đấu trong thời gian 2.000 ngày đằng đẵng vào thời điểm ác liệt nhất.

Những du khách người Mỹ, người Nhật hay Hàn Quốc không khỏi kinh ngạc khi thốt lên rằng “Tuyệt vời, không thể tin được là dưới lòng đất lại có một cuộc sống, có những điều kì diệu diễn ra như thế!”. Sự kinh ngạc ấy, cũng giống như sự kinh ngạc khi họ biết về một dân tộc nhỏ bé nhưng anh hùng, đã chiến đấu hàng ngàn năm để chống giặc ngoại xâm, dành tất cả để đánh đuổi các đế quốc giành lấy độc lập, xây dựng đất nước trong gian khó.

Địa đạo Vịnh Mốc cũng giống như địa đạo Củ Chi là hệ thống phòng thủ dưới lòng đất của quân và dân ta mà hiếm nơi nào trên thế giới có được. Có quy mô rất lớn với những sáng tạo kiệt xuất, được thế giới đánh giá là kì quan về nghệ thuật quân sự độc đáo của Việt Nam với hệ thống đường hầm chằng chịt nhưng cũng được tổ chức rất khoa học, công phu, sáng tạo của quân và dân ta để vừa tránh giặc, máy bay, đạn cối vừa chiến đấu anh dũng, chống trả quyết liệt các đợt tấn công của kẻ thù.

Đạn bom của kẻ thù không làm quân và dân “đất lửa anh hùng” Vịnh Mốc chùn bước. Đã có những năm tháng, dân tộc chúng ta đã phải xẻ lòng đất để sinh sống, để đánh trả kẻ thù mạnh vào bậc nhất thế giới. Không một nỗi khổ nào có thể sánh với nỗi khổ này, nhưng dân tộc Việt Nam đã không chịu khuất phục, mà còn chỉ ra cho kẻ thù thấy rằng chân lí luôn thuộc về lẽ phải.

Từ năm 1995, Khu Bảo tàng địa đạo Vịnh Mốc chính thức mở cửa đón khách tham quan. Bình quân mỗi ngày có khoảng 100 lượt khách, trong đó có rất nhiều du khách người nước ngoài. Bà Nguyễn Thị Khánh Chi, Phó trưởng Ban quản lí di tích địa đạo Vịnh Mốc chia sẻ, các du khách đến đây đều rất ấn tượng về công trình kiến trúc độc đáo dưới lòng đất này, như lời một du khách nước ngoài đã ghi lại: “Ðịa đạo Vịnh Mốc là một trong những thành tựu vĩ đại nhất của thế kỉ XX và là một trong những chiến thắng oanh liệt nhất của loài người trong cuộc đấu tranh vì sự sinh tồn”.

Đến nay, địa đạo Vịnh Mốc được công nhận là di tích lịch sử quốc gia đặc biệt và được các tỉnh, thành, các đơn vị khai thác lữ hành đưa vào chương trình tham quan chính thức. Du khách quốc tế và trong nước, không chỉ có các cựu chiến binh mà rất nhiều thế hệ thanh niên Việt Nam tìm về để tìm hiểu về lịch sử chiến tranh của đất nước, về tinh thần quật khởi, ý chí chiến đấu kiên cường cũng như sức sáng tạo kì diệu của quân và dân ta trong kháng chiến. Vừa trải nghiệm thực tế, vừa nghe thuyết minh, du khách như đang sống trong lịch sử, rất nhiều bạn trẻ đã không giấu được xúc động và tự hào về quá khứ oai hùng của thế hệ đi trước.

Cuối năm 2023, Phó Thủ tướng Chính phủ Trần Hồng Hà đã kí Quyết định số 1694/QĐ-TTg phê duyệt nhiệm vụ lập quy hoạch bảo quản, tu bổ, phục hồi Di tích lịch sử Quốc gia đặc biệt địa đạo Vịnh Mốc và hệ thống làng hầm Vĩnh Linh, tỉnh Quảng Trị. Quy hoạch được xây dựng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050.