Ở vùng cao Tây Bắc, đồng bào các dân tộc thiểu số sinh sống ở các tỉnh vùng cao như Yên Bái, Lào Cai, Lai Châu, Sơn La, Hà Giang,... Trải qua đời này qua đời khác, các dân tộc như Tày, Mông, Dao, Nùng, Giáy,… đã tạo dựng cho dân tộc mình một bản sắc văn hóa riêng, mang đậm những quan niệm nhân sinh trong đời sống của đồng bào vùng cao. Trải qua hành trình mưu sinh đầy gian khó, đồng bào vùng cao Tây Bắc luôn cố gắng gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa cổ truyền bằng nhiều hình thức như thông qua các phong tục, tập quán, lễ hội, sinh hoạt văn hóa, văn học và trò chơi dân gian… Trong đó, chợ phiên luôn là không gian hiện hữu, diễn xướng văn hóa mang đậm bản sắc của các dân tộc.

Sắc màu thổ cẩm tạo nên một màu sắc độc đáo ở chợ phiên vùng cao.

Nói đến chợ phiên thì ở miền xuôi cũng như miền ngược không có gì là lạ bởi, từ xa xưa cho đến nay, các địa phương đều duy trì hoạt động mang tính cộng đồng này. Tuy nhiên, khi nói đến vùng cao thì phải khẳng định, chợ phiên không đơn thuần là không gian trao đổi, giao thương hàng hóa mà còn là một hình thức sinh hoạt văn hóa mang tính đặc thù vùng miền. Ở vùng cao Tây Bắc, từ lâu đã nổi tiếng với các phiên chợ như chợ Bắc Hà (Lào Cai), chợ Mù Cang Chải (Yên Bái), chợ Mường Lò (Nghĩa Lộ, Yên Bái), chợ Cán Cấu (Si Ma Cai, Lào Cai), chợ Đồng Văn (Hà Giang)…Rồi những phiên chợ mang đậm sắc thái tình yêu như chợ tình Khau Vai (Mèo Vạc, Hà Giang), chợ tình (Sa Pa, Lào Cai). Mỗi khi nhắc đến những phiên này và hàng loạt những phiên chợ tại các xã, các huyện của các tỉnh vùng cao Tây Bắc người ta thường nghĩ đến một không gian văn hóa mang đậm màu sắc vùng cao được đồng bào nơi đây gìn giữ và “diễn xướng” tại mỗi phiên chợ.

Nét văn hóa của đồng bào các dân tộc thiểu số ở vùng cao Tây Bắc được thể hiện ngay ở văn hóa xuống chợ. Đây là hoạt động văn hóa được lưu giữ từ bao đời nay ở vùng cao. Chợ phiên ở mỗi vùng được đặt ở khu trung tâm huyện hoặc xã. Không phải ngày nào chợ cũng được họp mà phiên chợ chỉ diễn ra vào ngày thứ 7 hoặc Chủ nhật hằng tuần. Vì thế, sau một tuần lao động vất vả, chuẩn bị mọi thứ hàng hóa, nông sản, đồng bào vùng cao cứ cuối tuần lại xuống chợ như một nhu cầu không thể thiếu trong đời sống của họ. Ai xuống chợ cũng mang theo những thức hàng mà gia đình làm ra để mang bán tại chợ phiên. Thậm chí, có người không có hàng hóa mang theo vẫn dặt dìu xuống chợ phiên mỗi tuần. Người vùng cao xuống chợ như thể đi hội với bao điều mong đợi được trao đổi, giao lưu, mua bán. Vì thế, những ngày cuối tuần ở vùng cao Tây Bắc, không khí xuống chợ đông vui, tấp nập của đồng bào vùng cao đã dậy lên một sức sống như xua tan đi cái giá lạnh và vắng vẻ nơi sơn thẳm.

Tại chợ phiên, bản sắc về văn hóa trang phục được đồng bào các dân tộc thể hiện rõ nét. Mặc dù cuộc sống có hiện đại nhưng mỗi dân tộc đều giữ cho mình một bản sắc riêng về trang phục. Đây là sự hiện diện rõ nét nhất trong văn hóa cổ truyền. Khi xuống chợ, đồng bào các dân tộc mặc trang phục truyền thống của dân tộc mình. Chúng ta có thể dễ dàng cảm nhận được vẻ đẹp bình dị mà khỏe khoắn sắc chàm trên trang phục của đồng bào Tày, vẻ đẹp rực rỡ, tinh tế trên trang phục thổ cẩm của đồng bào Mông, Dao, Pà Thẻn,… Chính những bộ trang phục được đồng bào ăn vận trên mình đã tạo nên những sắc màu đặc trưng, tạo thành một vườn hoa đa sắc màu trong chợ phiên. Đó là những sản phẩm được chính bàn tay của người vùng cao thêu dệt nên, gửi gắm cả vào trong đó quan niệm, nếp sống, lời ăn tiếng nói của dân tộc mình.

Có một nét văn hóa dường như vô hình và trở thành nét độc đáo ở chợ phiên vùng cao Tây Bắc. Đó là cách bán hàng mang đậm nét những quan niệm nhân sinh của mỗi tộc người. Trải qua thời gian, người vùng cao vẫn gìn giữ được bản sắc độc đáo này. Nổi bật trong cách bán hàng này ở chợ phiên Tây Bắc là dân tộc Tày và dân tộc Mông. Tại đây, không hề có lời kì kèo ngã giá, mặc cả hay bớt một thêm hai. Người bán chỉ bán duy nhất một giá mà không hề thay đổi dù món hàng đó đến tan chợ không ai mua, rau quả có héo cũng không hạ giá, dù phải mang về cũng không phải tháo cho hết. Sở dĩ ở những chợ phiên vùng cao có cách bán một giá ở phiên chợ xuất phát từ phẩm chất thật thà, trung thực và thẳng thắn của đồng bào. Họ vốn là những con người sinh ra và lớn lên ở vùng cao nên không biết nói dối, nói thách, cũng không thích quanh co. Đồng thời, sự kiên định của đồng bào cũng là phẩm chất đáng quý của người vùng cao trong cuộc mưu sinh nơi núi thẳm suối ngàn.

Bên cạnh việc bán một giá, ở phiên chợ Tây Bắc còn có kiểu bán đôi. Cách bán này chủ yếu được áp dụng cho việc bán những con vật do đồng bào nuôi được. Chẳng hạn, bán đôi vịt, đôi gà, đôi lợn, đôi chó, đôi chim, đôi ngỗng. Khi đến chợ phiên, hiếm thấy khi nào đồng bào tách đôi để bán từng con vật mà chủ yếu là bán từng đôi một. Đôi khi khách muốn mua một con vịt hay một con gà về chế biến và dùng trong một bữa nhưng chủ hàng không bán mà yêu cầu khách phải mua cả đôi. Mặc dù có phiên chợ vì bán cả đôi nên khách không mua được, đồng bào vui vẻ mang con vật về, thả ra nuôi tiếp và cuối tuần lại mang ra chợ bán. Biết được nét phong tục này, đa số khách vui vẻ mua cả đôi về dùng dần. Theo Nghệ Nhân dân gian Ma Thanh Sợi, ở bản Rịa, xã Nghĩa Đô, huyện Bảo Yên, tỉnh Lào Cai: “Việc bán đôi ở chợ phiên có từ xa xưa, đây không phải là cách làm khó cho khách mua mà xuất phát từ quan niệm nhân sinh được đồng bào gìn giữ từ bao đời nay. Đó là quan niệm về âm dương, về đôi lứa. Cái gì cũng phải đi đôi, có như vậy mới có sự phát triển một cách hài hòa”.

Nói đến chợ phiên vùng cao không thể không kể đến vốn văn hóa ẩm thực. Đây là bản sắc, là sự diễn xướng một cách sinh động nhất của văn hóa vùng cao. Mỗi phiên chợ vùng cao, góc ẩm thực bao giờ cũng đông khách và lắng đọng những tâm tư tình cảm của người vùng cao. Các món ăn được chiết suất từ trong chính cuộc sống của người vùng cao, được đồng bào bày bán tại chợ phiên. Phải kể đến các món ăn được đồng bào vùng cao lưu giữ như thắng cố ở chợ phiên Bắc Hà, Mường Khương (Lào Cai), rượu ngô, rượu thóc Mù Cang Chải (Yên Bái), phở Bắc Hà, cơm lam Sa Pa, bánh chưng gùi Mèo Vạc, lạp xưởng, thịt sấy gác bếp, xôi ngũ sắc ở hầu hết các phiên chợ.

Có những “đặc sản” văn hóa chỉ có ở chợ phiên vùng cao được gìn giữ, bảo tồn như chợ phiên không phải để trao đổi hàng hóa mà để trao đổi, giao lưu tình cảm. Phải kể đến chợ tình Sa Pa, chợ tình Khau Vai. Đó là những không gian đặc biệt chỉ có ở vùng cao, nơi con người lấy đó làm không gian để yêu đương, gặp gỡ, đồng điệu.

Trong những năm gần đây, dưới ảnh hưởng của mặt trái cơ chế thị trường, bản sắc ở những phiên chợ vùng cao Tây Bắc đã ít nhiều bị mai một. Cụ thể là các nét văn hóa cổ truyền như trang phục, ẩm thực đã bị pha trộn bởi văn hóa bên ngoài, những mặt hàng kém chất lượng đã lấn át hàng hóa truyền thống, cách mua, bán đã mang đậm tính thương mại, văn hóa ẩm thực không còn giữ được nguyên bản sắc…

Tại các địa phương trong thời gian gần đây, trong lộ trình xây dựng nông thôn mới, phát triển du lịch cộng đồng, cấp ủy và chính quyền đã đẩy mạnh công tác tuyên truyền, vận động đồng bào vùng cao giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, trong đó văn hóa chợ phiên được chú trọng bảo vệ và phát triển trong giai đoạn mới. Đặc biệt, việc gìn giữ bản sắc văn hóa chợ phiên sẽ tạo sức hút lớn đối với du khách, góp phần phát triển du lịch.