Nghe danh nghệ nhân Hà Xuân Tiến đã lâu, nhưng gần đây tôi mới có dịp gặp ông. Ngồi bên ấm trà xanh, ông Hà Xuân Tiến, 76 tuổi, kể cho chúng tôi nghe về cái duyên với văn hóa Dao. Sinh ra ở xã vùng sâu Ba Chẽ, lớn lên trong nguồn văn hóa Dao, tình yêu, sự gắn bó với văn hóa Dao đã theo ông từ khi còn lẫm chẫm. Ngày bé, ông thường được đi theo các thầy cả người Dao đi làm lễ cấp sắc, lễ cúng trong làng. Lớn lên một chút ông trở thành đệ tử của các thầy. Thế rồi, văn hóa người Dao “ngấm dần” trong con người ông. Ban đầu tọ tọe vài chữ học lỏm của các thầy trong các ngày lễ. Đến khi ông đọc thông viết thạo, thậm chí thuộc “làu làu” các bài cúng, bài hát trong sự ngỡ ngàng của các bậc cao niên.

Nghi lễ nhảy lửa của người Dao

Nghệ nhân Hà Xuân Tiến chia sẻ, ở vùng cao Ba Chẽ, người Dao chiếm gần 70%, cộng đồng người Dao nơi đây còn bảo tồn nhiều loại hình tín ngưỡng, phong tục, tập quán đa dạng có thể kể đến là lễ cúng thần rừng, lễ cầu mùa, lễ cấp sắc (Phùn Vòong) là một nghi thức quan trọng không thể thiếu trong đời của đàn ông dân tộc Dao. Người Dao quan niệm rằng, phải trải qua lễ cấp sắc thì người đàn ông Dao mới được coi là trưởng thành. Lễ cấp sắc thường được tổ chức vào khoảng thời gian nông nhàn - tháng 11, 12 âm lịch hoặc tháng 1 năm sau. Lễ cấp sắc thường được diễn ra suốt 1 ngày 1 đêm, gồm nhiều nghi thức và điệu nhảy khác nhau...

Không chỉ bảo lưu các nghi lễ và đặc biệt là lễ cấp sắc của người Dao, ông Tiến còn sưu tầm nhiều cuốn sách của người Dao, trong đó có nhiều cuốn sách được ông tỉ mẩn chép và biên tập. Các cuốn sách của ông thường nghiêng về các phong tục tập quán, tín ngưỡng và rất nhiều bài hát của người Dao. Hơn 10 năm qua, ông Tiến đã biên soạn được 574 cuốn sách, với hơn 15.376 trang. Thấy các cuốn sách của ông Tiến hay, nhiều người Dao ở nhiều địa phương khác đã tìm đến để mua. Không để các nghi lễ và các phong tục của người Dao bị mai một, ông Tiến đã vận động nhiều người yêu mến văn hóa Dao tham gia nhóm bảo tồn văn hóa Dao ở địa phương. Trong số họ, nhiều người chưa một lần biết đến các nghi thức, hay chữ viết của người Dao cũng đến nhờ ông truyền dạy. Thậm chí, có thành viên là người nhỏ tuổi, đang học cấp II cũng lặn lội đến học ông.

Không chỉ nhiệt tình truyền dạy vốn văn hóa cổ của dân tộc, ông Tiến còn là hạt nhân nòng cốt của địa phương thường xuyên tham gia các dịp hát dân ca tại ngày Hội văn hóa thể thao các dân tộc huyện Ba Chẽ.

Song song với việc truyền dạy các vốn quý của đồng bào người Dao, ông Tiến còn là một già làng uy tín trong cộng đồng. Tuy tuổi đã cao nhưng ông vẫn đến từng nhà vận động, tuyên truyền để bà con chấp hành tốt các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, giữ gìn an ninh trật tự, xây dựng nếp sống mới; xóa bỏ những hủ tục không còn phù hợp với cuộc sống hiện tại, cùng nhau xây dựng làng, xã văn hóa.

Ông Hà Văn Tiến được Chủ tịch UBND tỉnh tặng Bằng khen vì đã có thành tích về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc năm 2013; Bằng khen vì có thành tích xuất sắc trong phong trào thi đua giành danh hiệu “Già làng, trưởng bản tiên tiến tiêu biểu” lần thứ XI (2013-2014) năm 2014. Năm 2019, ông Tiến được phong tặng Nghệ nhân dân gian Việt Nam.