Lúc sinh thời, già Đinh Văn Lương, dân tộc Cơ Tu, ở thôn Phú Túc, xã Hoà Phú, huyện Hoà Vang, TP Đà Nẵng cho chúng tôi xem hàm răng đã cà và chỉ người phụ nữ Cơ Tu đang ngồi bên thềm nhà nói: “Đây là vợ tôi, nếu hồi còn trai trẻ, tôi không cà răng thì bả không ưng tui. Cho nên dù đau đớn đến mấy, cánh thanh niên chúng tôi cũng ráng cà răng, để chứng tỏ mình can đảm và trưởng thành…”.

Phụ nữ Cơ Tu nhuộm răng đen.

Theo quan niệm của người Cơ Tu ngày xưa, trai, gái đến tuổi trưởng thành mà không cà răng, căng tai là “lạc hậu”, bị bộ tộc chê cười, con trai không lấy được vợ, con gái không lấy được chồng. Chính vì vậy, con trai Cơ Tu khi đến tuổi trưởng thành ra bờ suối lấy đá cà hai hàm răng mòn sát với nướu. Khi cà, chân răng bị động nên chảy máu nhiều, hai hàm răng bị sưng khá lâu, lúc bấy giờ chỉ húp cháo loãng.

Già làng Y Kông, 93 tuổi, ở thôn Tống Coói, xã Ba, huyện Đông Giang, tỉnh Quảng Nam cho biết: “Người Cơ Tu xưa kia cũng có tục nhuộm răng. Họ dùng một loại cây lấy trên rừng phơi khô, đem đốt một đầu rồi cạ vào thanh sắt cho ra một ít nhựa màu đen có vị cay. Sau đó dùng nhựa này hòa với tro bếp, rồi dùng que nhỏ đầu có quấn giẻ thấm nhựa cây vào và phết vào răng. Răng vừa cà xong dùng nước muối súc miệng cho sạch và phết thêm nhựa cây vào chân răng. Một tháng chỉ phết nhựa cây ấy một lần, chất nhựa dính chặt vào răng, biến thành một màu đen bóng…”.

Đàn ông Cơ - tu xâu dái tai

Già Đinh Văn Bớt, 77 tuổi, ở thôn Đha Mi, xã Ba cho biết: “Người Cơ Tu cũng có tục “căng tai” để đeo được những đôi bông bằng ngà hoặc bằng nứa, gỗ có tiết diện lớn, họ phải căng lỗ dái tai rộng ra. Họ thường dùng loại gai trên rừng để xỏ lỗ tai. Trước khi xỏ cây gai, họ xoa bóp nước gừng để dái tai cho thật mềm.

Người chuyên “xỏ lỗ tai” là một người đàn bà cao tuổi có uy tín trong làng và có nhiều kinh nghiệm xỏ tai. Nếu xỏ không trúng tâm dái tai, sau này khó đeo các vật trang sức lớn hoặc có đeo nhưng dái tai sẽ bị đứt. Xỏ gai nhọn xuyên qua xong, cứ để nguyên cây gai như vậy, mỗi ngày phải tiếp tục rửa tai bằng nước muối nấu với gừng. Khi vết thương đã khô và lành, họ bắt đầu vặn cây gai vào một chút, mỗi ngày chỉ vặn một lần cho đến khi đầu to cây gai lọt qua được.

Cứ làm như thế, mỗi lần xỏ một cây lớn hơn và lỗ tai ngày càng rộng ra. Nhưng có những trường hợp người có dái tai nhỏ mà đeo những “đôi bông” quá cỡ, hậu quả là đứt dái tai. Đứt dái tai cũng có thể nối lại được. Theo đó, các nữ nghệ nhân nối dái tai đã đứt bằng cách dùng dao thật bén cắt hai đầu "dây tai", đem hai mối dây dái tai đã cắt ghép lại với nhau, lấy sợi chỉ quấn lại, dùng nước muối nấu gừng rửa hằng ngày, cứ để vậy chừng một tháng là lành, và vài tháng sau có thể đeo vòng trở lại được. Tuy nhiên, sau này khó mà đeo những “thứ” quá “cồng kềnh” ở những dái tai “bị nối”.

Già làng Y Kông kể: “Ngày xưa, những người Cơ Tu có vai vế, địa vị trong cộng đồng thường đeo cặp bông tai làm bằng ngà voi. Họ dùng hai mẫu ngà voi làm đôi bông tai kéo đôi tai dài đến tận gò má, thậm chí dài gần đến vai. Đàn ông, đàn bà dân tộc Cơ Tu rất thích đeo bông tai ngà voi. Đặc biệt khi tiếp khách, đi thăm bà con, sui gia, bạn bè, lễ hội... người Cơ Tu phải đeo cặp bông tai bằng ngà voi để cho thêm phần sang trọng, “lịch lãm”. Vì thế, một đôi bông tai bằng ngà voi lúc bấy giờ có thể đổi một con trâu lớn hoặc là một cái ché cổ, hay vài cái nồi đồng lớn. Người nghèo thì chỉ đeo đoạn xương mài nhẵn, ống giang, ống trảy hoặc đeo đôi bông ngà voi giả làm bằng củ khoai, củ sắn phơi khô…”.

Cà răng, căng tai, nhuộm răng là tập tục của một số dân tộc sinh sống ở Trường Sơn - Tây Nguyên. Tuy nhiên, tục này hiện không còn phù hợp nên đã phai nhạt dần theo thời gian. Hiện ở Trường Sơn - Tây Nguyên chỉ còn vài cụ ông, cụ bà cà răng, căng tai hay nhuộm răng.