1. Già hóa dân số là một trong những vấn đề lớn trong thế kỉ XXI

Dân số thế giới đã vượt mốc 8 tỉ người và được dự báo sẽ đạt 9 tỉ người trong vòng 15 năm tới. Cùng với đó, số người già trên thế giới sẽ tăng với tốc độ nhanh chưa từng thấy (1) - tờ từ Liên Hợp Quốc cho hay.

Trong một báo cáo công bố vào đầu năm 2023, Ủy ban Các vấn đề kinh tế và xã hội của Liên Hợp Quốc xác định “già hóa dân số” là một xu hướng mang tính toàn cầu. Con người sống lâu hơn nhờ những bước tiến vượt bậc về y tế, điều trị y khoa, tiếp cận giáo dục và giảm tỉ lệ sinh. Ước tính thế giới hiện có trên 761 triệu người từ 65 tuổi trở lên, con số này dự kiến tăng lên 1,6 tỉ người vào năm 2050. Số người từ 80 tuổi trở lên trên thế giới cũng tăng nhanh chóng.

Phó Chủ tịch Phan Văn Hùng trao Giấy chứng nhận tôn vinh NCT làm kinh tế giỏi tỉnh Kiên Giang

Tỉ lệ sinh toàn cầu đã giảm hơn một nửa từ thập niên 1950 đến nay, còn 2,3 con/phụ nữ. Tỉ lệ tử cũng giảm, dẫn tới số người từ 65 tuổi trở lên được dự báo sẽ tăng từ mức 783 triệu người vào năm 2022 lên mức 1 tỉ người vào năm 2030 và 1,4 tỉ người vào năm 2043 - theo Liên Hợp Quốc. Chỉ mất 20 năm từ năm 2022 đến 2043 để dân số từ 65 tuổi trở lên của thế giới tăng thêm 623 triệu người từ mức hiện nay. Trong khi đó, phải mất 70 năm đến số người trong độ tuổi đó tăng 651 triệu người lên mức hiện tại.

Tổng dân số toàn cầu được dự báo sẽ đạt đỉnh 10,4 tỉ người vào thập niên 2080. Ngược lại, số người dưới 15 tuổi được dự báo đã đạt đỉnh vào năm ngoái ở mức 2 tỉ người. Tỉ lệ người từ 15-64 tuổi, vốn được coi là độ tuổi lao động, đang giảm xuống.

Từ năm 1950 đến nay, tuổi trung bình toàn cầu đã tăng khoảng 8 tuổi, lên mức 30 tuổi. Theo dự báo, đến năm 2050, tuổi trung bình toàn cầu sẽ tăng lên 36 tuổi. Ở khu vực Đông Á và Nam Âu, con số này thậm chí vượt 50 tuổi. Đông Á và Đông Nam Á được dự báo sẽ có số người từ 65 tuổi trở lên tăng nhiều nhất thế giới trong thời gian từ nay đến năm 2050, chiếm hơn 1/3 tổng số tăng thêm trên toàn cầu - theo Liên Hợp Quốc.

Lão hóa dân số là “một thắng lợi của các nỗ lực phát triển”(2). Người dân trên toàn cầu đang sống lâu hơn vì dinh dưỡng cải thiện, các tiến bộ y khoa, vệ sinh, chăm sóc sức khỏe, giáo dục và tiến bộ kinh tế, ông Meiners nói. Lão hóa dân số, “là thay đổi quan trọng nhất của dân số toàn cầu trong thế kỉ này”(3).

2. Thách thức của quá trình già hóa dân số

Cũng như biến đổi khí hậu, thay đổi nhân khẩu học trên thế giới hiện nay là chưa từng có và đang tác động đến cách chúng ta sống, học tập, làm việc và tất cả các khía cạnh của cuộc sống con người. Những thành tựu trong y học và cải thiện đời sống đã và đang kéo dài tuổi thọ của mọi người dân; đồng thời tỉ lệ sinh nhiều quốc gia suy giảm, khiến cho dân số thế giới đang già đi, số người trên 60 tuổi ngày càng nhiều hơn số người dưới 5 tuổi. Một số quốc gia đã có tỉ lệ người trên 60 tuổi chiếm trên 40% dân số. Giảm tỉ lệ sinh, ít con, gia đình nhỏ, di cư đang làm trầm trọng thêm quá trình già hóa dân số của một số quốc gia, vùng lãnh thổ. Theo số liệu thống kê, NCT châu Á chiếm 60% tổng số NCT trên toàn thế giới.

Từ năm 1986 đến năm 2014, tỉ lệ NCT sống với người trẻ giảm từ 77% xuống còn 55%. Tỉ lệ NCT sống một mình tăng, xuất hiện nhiều hơn các cụm từ: “NCT cô đơn”, “NCT mồ côi”. Ngày càng có nhiều NCT không có người thân, họ hàng ruột thịt, cần hỗ trợ cả về tài chính và chăm sóc sức khỏe dài hạn.

Dân số toàn cầu già đi đồng nghĩa nhu cầu an sinh xã hội với NCT ngày càng tăng. Trong khi, thực tế chi tiêu công ở hầu hết các quốc gia không đủ để đáp ứng nhu cầu chăm sóc ngày càng tăng ở nhóm NCT.

Nếu không có thêm hành động chính sách, từ hỗ trợ chăm sóc trẻ nhỏ cho tới hỗ trợ y tế, sự suy giảm của tỉ trọng dân số trong độ tuổi lao động tại các nền kinh tế phát triển “được dự báo sẽ kéo tụt tăng trưởng và mức sống” - chuyên gia kinh tế Shruti Singh tại Trung tâm Cơ hội bình đẳng của Tổ chức Hợp tác và phát triển kinh tế (OECD) phát biểu.

Dân số già nhanh đồng nghĩa với việc có ít người trong độ tuổi lao động hơn trong nền kinh tế. Điều này dẫn đến tình trạng thiếu hụt nguồn cung lao động, khiến các doanh nghiệp gặp khó khăn hơn về nguồn nhân lực.

Do ảnh hưởng của già hóa dân số, câu chuyện thần kì của Nhật Bản từ 1960 đến 1995 đã chấm dứt. Từ năm 1996 đến năm 2022, GDP bình quân đầu người đã giảm từ 44.200 USD xuống còn 32.800 USD, bằng 74% năm 1995, thu ngân sách của quốc gia đã liên tục giảm.

Đang có một xu thế đảo ngược ở Hàn Quốc, đó là số lượng cơ sở chăm sóc trẻ em ở nước này giảm còn cơ sở dành cho NCT lại tăng. Theo thống kê của Bộ Y tế và Phúc lợi Hàn Quốc, trong năm 2017, có hơn 40.000 cơ sở chăm sóc trẻ em nhưng tính đến cuối năm ngoái, con số đó đã giảm xuống còn khoảng 30.900 cơ sở. Trong khi đó, trong bối cảnh dân số già đi nhanh chóng, số lượng cơ sở chăm sóc NCT đã tăng vọt từ 76.000 vào năm 2017 lên 89.643 vào năm 2022. Hãng thông tấn Yonhap cũng dẫn số liệu từ Bộ Giáo dục Hàn Quốc cho thấy, nhiều trường tiểu học, THCS và THPT trên cả nước phải đóng cửa do thiếu trẻ em trong độ tuổi đến trường.

Ông Holdin nói thêm rằng, hệ thống y tế của các quốc gia cũng cần dịch chuyển trọng tâm để phát hiện và ngăn chặn sớm hơn, nếu không “chúng ta sẽ không thể đủ khả năng để trang trải cho bất kì thứ gì”. Phản ứng với dân số lão hóa, nhiều quốc gia đã bắt đầu tăng tuổi nghỉ hưu lên trên 65 tuổi.

NCT ở nhiều nơi trên thế giới còn bị kì thị, phân biệt đối xử và bạo lực gia đình. Một số cộng đồng, xã hội, thậm chí cả một số chính quyền một số địa phương cho rằng, NCT già yếu, lạc hậu, không có khả năng học tập, lao động, gánh nặng và rủi ro…

Bên cạnh đó, có một thực tế đáng buồn khác là NCT, nhất là phụ nữ lớn tuổi, có nguy cơ trở thành nạn nhân của bạo lực gia đình. Sự gia tăng nhanh chóng của dân số cao tuổi đặt gánh nặng chăm sóc lên vai các thành viên trẻ tuổi trong gia đình, gây ra trạng thái căng thẳng và mức độ căng thẳng có thể biểu hiện ở hành vi ngược đãi NCT.