Đối với ĐVHC cấp tỉnh: Tỉnh miền núi, vùng cao có quy mô dân số 900.000 người trở lên, có diện tích 8.000km2 trở lên. Thành phố trực thuộc trung ương quy mô dân số 1.500.000 người trở lên, diện tích tự nhiên 1.500km2 trở lên, có 11 ĐVHC cấp huyện trở lên. Các tỉnh khác đồng thời có quy mô dân số 1.400.000 người trở lên và diện tích tự nhiên 5.000km2 trở lên, có 11 ĐVHC trở lên và ít nhất có một thành phố trực thuộc.

Đối với ĐVHC cấp huyện: Huyện miền núi, vùng cao đồng thời có quy mô dân số 80.000 người trở lên và diện tích tự nhiên 850km2 trở lên. Các huyện khác có quy mô dân số 120.000 người trở lên và diện tích tự nhiên 450km2 trở lên, số ĐVHC cấp xã trực thuộc có từ 16 ĐVHC trở lên, trong đó ít nhất có 1 thị trấn.

Đối với ĐVHC cấp xã: Xã miền núi, vùng cao dân số có quy mô 5.000 người trở lên, diện tích tự nhiên 50km2 trở lên. Các xã khác có quy mô dân số 8.000 người trở lên và diện tích tự nhiên 30km2 trở lên.

Mô hình trụ sở bộ, ngành tại khu vực Tây Hồ Tây - Ảnh: Bộ Xây dựng

Giai đoạn 2019-2021 trong 45 tỉnh, thành phố đã sắp xếp được 21 ĐVHC cấp huyện thành 13 ĐVHC cấp huyện, 1.056 ĐVHC cấp xã. Như vậy, giảm được 8 ĐVHC cấp huyện và 563 ĐVHC cấp xã. Về bộ máy, giảm biên chế được 361 cán bộ, công chức cấp huyện; 6.657 cán bộ, công chức, viên chức cấp xã. Về chi ngân sách giảm được 2.008 tỉ đồng. Để thực hiện nhiệm vụ này, riêng UBTV Quốc hội phải ban hành 48 nghị quyết liên quan.

Căn cứ quy định tại Nghị quyết số 1211/2016/UBTVQH 13 thì hiện nay cả nước có 18/63 ĐVHC cấp tỉnh, 127/705 ĐVHC cấp huyện, 2.438/10.595 ĐVHC cấp xã đạt tiêu chuẩn về quy mô dân số và diện tích tự nhiên.

Theo chủ trương của Đảng và Nhà nước, giai đoạn 2023-2030 trong 63 tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương dự kiến sắp xếp 33 ĐVHC cấp huyện, 1.327 ĐVHC cấp xã, chưa kể các huyện, các xã thuộc diện khuyến khích sắp xếp do địa phương có nhu cầu. Giai đoạn 2023-2025 sắp xếp các ĐVHC cấp huyện, cấp xã đồng thời có diện tích tự nhiên dưới 20% và quy mô dân số dưới 200% tiêu chuẩn quy định. Đến năm 2025 sẽ hoàn thành sắp xếp các huyện, các xã có đồng thời 2 tiêu chuẩn về diện tích tự nhiên và quy mô dân số dưới 70% quy định. Giai đoạn 2026-2030 sắp xếp các ĐVHC cấp huyện đồng thời có diện tích tự nhiên dưới 30% và quy mô dân số dưới 100% tiêu chuẩn quy định. Các ĐVHC cấp xã đồng thời có diện tích tự nhiên dưới 30% và quy mô dân số dưới 300% tiêu chuẩn quy định. ĐVHC cấp xã nông thôn có yếu tố đặc thù nhiều dân tộc thiểu số, vùng cao hoặc có đường biên giới quốc gia và xã đặc biệt khó khăn vùng bãi ngang, ven biển có tiêu chuẩn riêng. Đến năm 2030 hoàn thành sắp xếp những huyện, xã còn lại có đồng thời cả 2 tiêu chuẩn về diện tích tự nhiên và quy mô dân số dưới 100% quy định. Những đơn vị có vị trí biệt lập, hình thành và ổn định từ lâu, trọng điểm về quốc phòng, trọng điểm phức tạp về an ninh, trật tự… không thay đổi (đảo, quần đảo…).

Nghị quyết của UBTV Quốc hội cũng quy định tiêu chuẩn đô thị đặc biệt, loại I, II, III và IV. Cụ thể: Tiêu chuẩn thành phố trực thuộc tỉnh, thành phố thuộc thành phố trực thuộc trung ương có diện tích tự nhiên 150km2 trở lên, quy mô dân số 150.000 người trở lên, có từ 10 ĐVHC cấp huyện trở lên, 65% là phường. Thị xã thuộc tỉnh có diện tích tự nhiên 200km2 trở lên, dân số 100.00 người trở lên, có 10 ĐVHC trở lên, 50% ĐVHC là xã. Cấp quận có diện tích tự nhiên 35km2 trở lên, quy mô dân số 150.000 người trở lên, có 12 ĐVHC trở lên. Cấp phường thuộc quận có quy mô dân số 15.000 người trở lên, phường thuộc thành phố trực thuộc tỉnh có quy mô dân số 7.000 người trở lên và phường thuộc thị xã có quy mô dân số 5.000 người trở lên…

Nếu thực hiện được việc sắp xếp quan trọng này, đến năm 2030 các ĐVHC cấp huyện, cấp xã cơ bản phù hợp với chiến lược phát triển kinh tế - xã hội, đáp ứng yêu cầu xây dựng nước ta trở thành quốc gia công nghiệp theo hướng hiện đại. Đồng thời phù hợp với quy hoạch nông thôn, quy hoạch đô thị, bảo đảm sự đồng thuận của Nhân dân.

Sắp xếp ĐVHC các cấp cần gắn yếu tố đặc thù lịch sử, truyền thống, văn hoá, dân tộc, tôn giáo, tín ngưỡng, phong tục, tập quán, điều kiện tự nhiên, dân cư ở địa phương. Đặt vị trí các thiết chế chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội, nhất là trụ sở chính quyền, trường học, y tế, nhà văn hoá (nơi sinh hoạt cộng đồng) vừa thuận lợi việc quản lí nhà nước, vừa thoả mãn nhu cầu của người dân tiếp cận dịch vụ công, nhất là đối với miền núi. Sáp nhập ĐVHC có thể khiến cho người dân bỡ ngỡ ban đầu, xáo trộn nếp sinh hoạt hoạt hằng ngày, phát sinh chi phí nên cần làm tốt công tác tư tưởng, vận động, trong đó đáng chú ý là số cán bộ, công chức, viên chức dôi dư sau sắp xếp.

Thực tiễn của sau việc sắp xếp ĐVHC cấp huyện, cấp xã giai đoạn 2019-2021 có vấn đề lớn nhất là chưa thực hiện tốt công tác bố trí công tác, giải quyết chế độ, chính sách đối với số cán bộ, nhân viên dôi dư và khai thác, sử dụng trụ sở ĐVHC dôi dư. Tuy giảm chi ngân sách được 2.008 tỉ đồng, nhưng số tiền đó không đủ chi hỗ trợ cán bộ, công chức, viên chức dôi dư sau sắp xếp. Cho đến nay (2023), nhiều cán bộ chưa được giải quyết chế độ hưu trí, vận động nghỉ hưu theo diện giảm biên chế, nghỉ hưu trước tuổi, một số còn trẻ có nhu cầu việc làm, hoặc thời gian chưa đủ tuổi về hưu, tiền hỗ trợ có nơi 250 triệu đồng, có địa phương chi 200 triệu đồng/người,… Bên cạnh đó, nhiều trụ sở UBND cấp xã, một số trụ sở UBND cấp huyện bỏ hoang phí, không biết dùng vào việc gì, không cho thuê, chuyển đổi, đấu thầu được do cơ chế và nhu cầu xã hội.

Về kinh phí cho việc sắp xếp ĐVHC cấp huyện, cấp xã sẽ do ngân sách địa phương đảm nhiệm. Ngân sách trung ương hỗ trợ một lần cho các địa phương nhận bổ sung cân đối với định mức 20 tỉ đồng/huyện (được giảm) và 500 triệu đồng cho mỗi xã (được giảm) sau khi sắp xếp.

Việc sắp xếp đơn vị hành chính cấp huyện, cấp xã (có thể là cấp tỉnh giai đoạn sau) thực hiện gắn với Đại hội Đảng các cấp nhiệm kì 2025-2030 và Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XIV (2026) và lần thứ XV (2031) nên cả hệ thống chính trị phải quyết liệt vào cuộc. Thực hiện thành công, góp phần tinh giản bộ máy, giảm biên chế, giảm quỹ lương hành chính sự nghiệp, nâng cao năng lực quản lí nhà nước, thực hiện hiệu quả mục tiêu kinh tế - xã hội, đẩy mạnh tăng trưởng để trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại vào năm 2030 và quốc gia phát triển vào năm 2045.