Cải lương - loại hình nghệ thuật dân tộc

Từ thập niên đầu của thế kỉ XX, có một loại hình nghệ thuật dân tộc được sinh ra trên mảnh đất Mỹ Tho (Tiền Giang), sau đó lan rộng ra khắp các tỉnh Nam Bộ, tiến dần ra Bắc Bộ. Loại hình nghệ thuật đó là cải lương.

Trong công trình “Sân khấu cải lương Nam Bộ”, tác giả Đỗ Dũng cho rằng: “Cải lương xưa kia chỉ có một hình thức là sân khấu ca kịch, ngày nay theo sự phát triển của khoa học công nghệ nó được phân chia thành nhiều hình thức: Cải lương audio (băng - đĩa tiếng), cải lương video (băng - đĩa hình), cải lương truyền hình (đài truyền hình), cải lương truyền thanh (đài phát thanh)… Riêng cụm từ sân khấu cải lương để chỉ cải lương sàn diễn, tức là ca kịch trên sân khấu”. Cội nguồn của âm nhạc cải lương chính là dòng nhạc tài tử Nam Bộ, sau đó, âm nhạc này được biến tấu, bổ sung giai điệu, kết hợp với điệu bộ của người nghệ sĩ (“ca ra bộ”) để minh họa cho nội dung được thể hiện trong kịch bản sân khấu. Vở Lục Vân Tiên do ông Trương Duy Toản dàn dựng cho gánh hát của ông André Thận (1917) được xem là vở diễn đầu tiên, đánh dấu sự ra đời của cải lương Nam Bộ. Nói như Đỗ Dũng: “Đây là dấu ấn thời gian, là điểm xuất phát buổi bình minh của sân khấu cải lương”.

Một tiết mục cải lương

Từng là tuổi thơ của nhiều người

Sau khi ra đời ở Mỹ Tho, cải lương nhanh chóng lan rộng ra khắp Nam Kỳ lục tỉnh, nhiều gánh hát được hình thành, nhiều nghệ sĩ bắt đầu thực hiện sứ mệnh trọng đại của một “con tằm nhả tơ”.

Đối với nhiều người, cải lương chính là tuổi thơ của họ. Trước đây, khi chưa xuất hiện những loại hình giải trí khác, cải lương là “ngôi báu” tồn tại ở vị trí đỉnh cao trong đời sống tinh thần của người Nam Bộ. Với nhiều phương thức như cải lương trình diễn, cải lương băng - đĩa tiếng, cải lương băng - đĩa hình, cải lương truyền hình, cải lương truyền thanh… người Nam Bộ dễ dàng tiếp cận cải lương. Từ nội dung câu chuyện, lời ca tiếng hát, giai điệu hò - xự - xang - xê - cống - (y - phan) của cải lương đã chạm được vào tâm hồn của người thưởng thức. Vì vậy, họ thường tụ tập tại một ngôi nhà nào đó có tivi để xem cải lương cho đến tận khuya. Trẻ con sớm tiếp xúc với cải lương, người trẻ đam mê cải lương, thậm chí nhiều người có ước mơ trở thành nghệ sĩ, người già khi đã trải qua cay đắng càng tha thiết với cải lương và cải lương đã đi sâu vào đời sống tinh thần của người Nam Bộ. Trong công trình “Nghiên cứu nghệ thuật cải lương dưới lí thuyết văn hóa đại chúng”, Tạ Đức Tú khẳng định: “Như vậy, sự ra đời và phát triển của sân khấu cải lương khắp Nam Bộ gắn liền với nhu cầu thưởng thức, phục vụ đời sống tinh thần của đại bộ phận người nông dân Nam Bộ. Tính đại chúng của sân khấu cải lương Nam Bộ gắn chặt với công chúng Nam Bộ, mà cơ bản nhất ở đây là người nông dân ‘thiếu thốn nhiều điều kiện giải trí’ khác!”.

Bởi vậy, việc người nông dân, thậm chí là trẻ con hát thuộc lòng nhiều trích đoạn trong một vở cải lương là điều không hiếm. Thông qua tiếng hát của những nghệ sĩ như Nguyễn Thành Châu, Năm Phỉ, Thanh Tòng, Thanh Nga, Ánh Hồng, Út Trà Ôn, Út Bạch Lan, Thanh Sang, Mỹ Châu, Ngọc Giàu, Minh Vương, Lệ Thủy, Minh Phụng… những vở cải lương đi vào lòng người nhẹ như hơi thở. Có thể kể đến vở Giọt máu chung tình (soạn giả Nguyễn Tri Khương); Lá ngọc cành vàng, Đời cô Lựu, Lan và Điệp, Tô Ánh Nguyệt… của Trần Hữu Trang; Đêm lạnh chùa hoang, Máu nhuộm sân chùa, Mùa Thu trên Bạch Mã Sơn… của Yên Lang; Nửa đời hương phấn của Hà Triều - Hoa Phượng, Bên cầu dệt lụa của Thế Châu, Tiếng hò sông Hậu của Điêu Huyền; Nàng Xê Đa của Lưu Quang Vũ - Thể Hà Vân… đã khiến bao người day dứt. Đến tận bây giờ, những câu hát nổi tiếng trong các vở cải lương kể trên vẫn còn in đậm trong lòng những người từng xem cải lương là “món ăn tinh thần” không thể thiếu thời xa xưa ấy.

“Ngôi báu” lung lay

Đại đa số giới trẻ Việt Nam hôm nay không còn thiết tha với cải lương Nam Bộ. Khi các dòng nhạc quốc tế lần lượt du nhập vào Việt Nam và những loại hình giải trí phong phú khác xuất hiện, “Ngôi báu” cải lương lung lay, nép về một phía để nhường lại vị trí độc tôn một thuở.

Trước đây, khi truyền thông chưa phát triển mạnh, người lao động muốn xem cải lương trên đài truyền hình phải đợi đến cuối tuần, hay đợi gánh hát về đình làng biểu diễn, hoặc phải ra chợ mua đĩa về nghe/xem. Tuy vậy, họ vẫn tìm đến cải lương như một nhu cầu thiết yếu để bồi dưỡng tâm hồn, làm phong phú đời sống tinh thần. Ngày nay, khi truyền thông phát triển mạnh, mạng xã hội youtube, các kênh giải trí ra đời nhiều hơn, là lúc cải lương bị lép vế. Không còn nhiều người chủ động tìm đến cải lương như trước. Thật ra điều này cũng dễ hiểu bởi nhịp sống phát triển, kéo theo đó sự phát triển thị hiếu khán giả cho phù hợp với thời đại.

Nhiều nghệ sĩ tâm huyết, trọn đời cống hiến cho văn hóa dân tộc, như một “con tằm” âm thầm “nhả tơ”, không thể đứng yên trước sự vắng bóng của cải lương. Bằng cách này hay cách khác, họ đang vực dậy và đánh thức tình yêu cải lương trong lòng người trẻ. Bạch Tuyết, Ngọc Giàu, Minh Vương, Lệ Thủy… là lớp nghệ sĩ hơn nửa thế kỉ đi cùng cải lương Nam Bộ, nay vẫn không ngừng góp tiếng ca. Họ nung nấu trong tim tình yêu cải lương mãnh liệt và khao khát về sự tồn tại và “đổi mới để phù hợp với thời đại” của cải lương - theo cách nói của NSND Bạch Tuyết. Sự xuất hiện của lớp nghệ sĩ cải lương trẻ tuổi được dẫn dắt bởi các nghệ sĩ cải lương gạo cội, trong các học viện âm nhạc, nhà hát, nhà văn hóa… là tín hiệu đáng mừng. Cải lương sẽ được kế thừa và làm mới để phù hợp với hoàn cảnh xã hội, thị hiếu người nghe.

“Sau năm 1975, chúng ta còn lại bao nhiêu nhà hát? Cho tới bây giờ chúng ta có mấy nhà hát?” - Đó là câu hỏi đầy trăn trở của NSND Bạch Tuyết trên báo Thanh Niên (tháng 7/2022). Một điều dễ thấy hôm nay là những nhà hát đã vắng bóng dần hoặc xuống cấp, trừ một vài thành phố lớn. Bởi không nhận được sự quan tâm nên nhà hát dần trở nên xa lạ với nhiều người, nhất là người trẻ. Phải chăng, chúng ta nên phục dựng, đầu tư hơn vào các nhà hát để từ đó, những buổi biểu diễn âm nhạc truyền thống, trong đó có cải lương sẽ xuất hiện, quay trở lại thời vàng son?! Đó cũng là cách để truyền tình yêu cải lương vào lòng những người trẻ thời đại mới.