Bà Nguyễn Thị Bông (73 tuổi, trú tại thôn Yến Nê 1) cho hay, nghề đan nong, rổ, mủng, giỏ… là một nghề truyền thống đã có từ lâu đời ở làng Yến Nê. Không ai biết nó có từ khi nào, chỉ biết từ lúc biết ăn, biết nói thì người làng Yến Nê đã biết đan nong, rổ rồi. Trải qua bao nhiêu đời cha truyền con nối, nghề đan lát vẫn được bảo tồn và duy trì, nhưng cho đến nay đã gần mai một.

Làng quê xã Hòa Tiến.

Tâm sự với chúng tôi, bà Liễu cho hay, bà là một trong mấy người ít ỏi còn giữ lấy nghề. Được cha mẹ truyền nghề đan từ khi 12 tuổi nên bà có thể đan tất cả các dụng cụ như mủng, rổ, quạu, dừng, sàn, nia… Đối với nia thì đan hết 3 công, bán được 350.000 đồng, mủng diễn (mủng đan để trình diễn, trưng bày) thì 2 công, bán được khoảng 120.000 đông/cái. “Mấy năm trước tôi còn khỏe, khi đan xong tôi gánh lên chợ Túy Loan hay chợ Lệ Trạch để bán, nay tuổi cao cùng bệnh tật nên tôi ít đan và có đan được sản phẩm nào thì bán ở chợ Lệ Trạch (trong xã) cho gần. Tính ra mỗi ngày công đan thu nhập khoảng 50.000 đồng. Trong thời “bão giá” hiện nay thì làm sao “bọn trẻ” yên tâm học nghề và theo nghề được”.

Theo tìm hiểu của chúng tôi, để tạo ra một sản phẩm bền và đẹp, đòi hỏi sự kì công, khéo léo và tính nhẫn nại của người thợ đan. Đầu tiên là khâu lựa chọn nguyên liệu, phải tìm chọn những cây tre, nứa thân to, thẳng, ít mắt đốn về cưa ra quy cách tùy theo sản phẩm.

Bà Nguyễn Thị Bông đang nói về làng nghề đan lát Yến Nê.

Tiếp đến là chẻ tre thành những sợi nan và vành nhỏ có độ dày mỏng vừa phải rồi phơi khô. Khi nan và vành đã khô, lấy vào vót phẳng và đan lại thành mành rồi lận và nứt... Tuy nhiên, đó chỉ là các bước để hoàn thành sản phẩm, còn để sản phẩm có độ thẩm mĩ cao và sử dụng lâu dài còn phải dựa vào sự khéo léo của đôi bàn tay người thợ.

Người thợ giỏi phải thạo mọi thứ, từ chẻ tre, vót nan cho đến cách đan, lận, nứt. Có 4 cách đan là nong mốt, nong hai, mặt mủng, mặt nia. Khó nhất là đan mặt nia, đè năm bắt hai... đan cả hai mặt... Tuy nhiên hiện nay, tìm mua nguyên liệu tre rất khó bởi xóm làng đã dần “đô thị hóa”.

Trong những năm gần đây, các mặt hàng rổ, rá nhựa bắt mắt, đa chủng loại xuất hiện tràn lan trên thị trường nên các mặt hàng thủ công như nong, rổ Yến Nê không còn được ưa chuộng như trước. Dẫu vậy, hiện nay vẫn còn một số rất ít các hộ đan cầm chừng để giữ lấy nghề truyền thống của ông cha…

Bà Nguyễn Thị Đích đang chẻ tre đan rổ.

Ông Đặng Xuân (Chủ tịch Hội NCT xã Hòa Tiến) cho hay, cách đây khoảng 15-20 năm, hơn nửa làng này có nghề đan lát với khoảng 50 hộ, trong đó có vài ba hộ đan chuyên nghiệp như các cụ: Nguyễn Phú Chính, Huỳnh Thị Biết, Nguyễn Thị Đích…, còn đa số toàn là những cụ già yêu nghề, đan lát lấy công làm lãi và cho khuây khoả tuổi già. Bởi thu nhập chẳng là bao.

Hiện nay, làng đan đát Yến Nê chỉ còn một số ít các ông, bà cao tuổi như: Nguyễn Phú Hay (72 tuổi), Trần Đình Quốc (69 tuổi), Nguyễn Thị Hiền (74 tuổi)… còn duy trì nghề đan, số còn lại khoảng trên 10 người cao tuổi không đan thường xuyên mà chỉ đan khi có ai đặt hàng.

Cách đây gần 8 năm, chúng tôi có dịp gặp “nghệ nhân đan” Nguyễn Phú Chính đang ngồi đan mủng (nay ông đã qua đời). Lúc sinh thời, ông Chính rất vui và kể cho chúng tôi nghe câu chuyện về “đan lát” như sau: Nghề đan truyền thống cùng với các nông cụ đi vào các hình thức văn nghệ dân gian, nhất là hát hò khoan đối đáp. Trong các buổi hát đó, nam nữ hay lấy hình ảnh “đan lát” để đưa vào câu hát nhằm châm chọc, trêu ghẹo, bông đùa, tạo ra tiếng cười cho vui, gọi là “hát xạo”.

Cố nghệ nhân đan đát Nguyễn Phú Chính đang đan “đồ diễn”

“Thời gian qua, chính quyền cùng các ngành chức năng, các Hội đoàn thể… có những chương trình, dự án nhằm động viên, thúc đẩy, khôi phục lại các làng nghề nơi đây. Tuy nhiên, với cơ chế thị trường, các sản phẩm công nghiệp như cao su, sợi hóa học, nhựa polymer… chiếm lĩnh, mẫu mã đẹp, giá lại rẻ, bền... Và thế hệ yêu nghề đã bước sang tuổi “thất thập cổ lai hi”, lớp trẻ bước vào đời bằng những nghề có thu nhập cao. Rồi đây, các làng chiếu (Cẩm Nê); đan lát (Yến Nê); nghề nón (La Bông) sẽ đi vào dĩ vàng với bao làng nghề khác mà lớp ông cha đã chắt chiu gìn giữ bao đời”, ông Đặng Xuân tâm sự.

Tồn tại từ đời này sang đời khác, nhưng nay trước thực trạng trên, nghề đan lát Yến Nê đang đứng trước nguy cơ bị mai một.