Trong đôi tay lão già làng Xơ Đăng

Mái tóc đã nhuốm màu thời gian, nhưng khuôn mặt lúc nào cũng chất chứa nụ cười của lão nghệ nhân A Đai (62 tuổi, thôn Kon Chai, xã Đăk Na, huyện Tu Mơ Rông, tỉnh Kon Tum) xoay qua xoay lại chiếc gùi thưa còn đang đan dở. Công việc này của lão cũng đã bắt đầu từ gần 50 năm qua, và những gì tinh túy nhất của việc đan gùi, đan lát các sản phẩm phục vụ đời sống, mang đổi cho người làng hay bán cho người dưới xuôi đều đã ở mức thành thục.

Lão nghệ nhân cười chúm chím khi đôi bàn tay vẫn thoăn thoắt chuốt những sợi nứa thành sợi mảnh mềm mà dai để đan nốt chiếc gùi. “Mình chỉ học theo cha mình, học theo những người già khác rồi làm theo thôi! Mấy chục năm rồi cứ đan như thế, gùi thưa, gùi mau, teo,... đẹp và đầy hoa văn, lại dùng được lâu!”, A Đai giới thiệu. A Đai bảo với người Xơ Đăng, chiếc gùi quan trọng như bộ quần áo mặc trên người vậy. Càng đẹp, càng nhiều hoa văn, càng chau chuốt thì càng chứng tỏ được tay nghề của người đan.

Vùng Đăk Na có nhiều nghệ nhân còn giữ được nghề đan truyền thống.

Gùi của người Xơ Đăng không chỉ đơn giản là một công cụ trong cuộc sống mà còn là nét tinh hoa độc đáo truyền từ đời này sang đời khác, mang bản sắc của buôn làng Xơ Đăng. Những chiếc gùi với kiểu dáng, kích cỡ, công dụng khác nhau như một người bạn đồng hành theo chân đồng bào đi rẫy, gùi các nông sản đi bán ở chợ rồi lại gùi hàng hóa mua về nhà dùng.

Gùi còn là những sản phẩm khá kì công thể hiện qua bàn tay khéo léo, sự sáng tạo trong việc trang trí tạo nên vẻ đẹp thẩm mĩ đặc trưng của người chế tác. Với người Xơ Đăng ở chốn này, gùi thưa (chur) chuyên dùng đựng rau, củi; gùi dày (dul, tur) mới có thể đựng lúa để khỏi rơi vãi, hao hụt. Ngày trước, lúa rẫy được thu hoạch duy nhất bằng cách tuốt tay, rồi cho vào gùi. Chiếc gùi dày có nắp đậy của người Xơ Đăng tuy không sắc màu như gùi của người Gia Rai, Ba Na, song cũng được xem là tác phẩm nghệ thuật từ đan lát truyền thống. To - nhỏ không hẳn là tiêu chí để so sánh, mà chính sự cân đối, độ tinh xảo và vẻ đẹp của nó mới là thước đo tay nghề nghệ nhân.

Lão nghệ nhân bảo, cha lão đan gì cũng giỏi cũng đẹp, nhưng đan gùi giỏi lắm. Trong làng dù có nhiều người đan, nhưng riêng cái gùi thì ai cũng thích của cha lão. Và cũng nhờ thế, mới 14 - 15 tuổi là lão đã tập đan rồi. Từ xưa tới nay chiếc gùi của làng Xơ Đăng này là sản phẩm của những đôi bàn tay khéo léo cùng với óc thẩm mĩ tinh tế gửi gắm bao tâm tư tình cảm của người làm ra nó. Nếu như nghề dệt thường do người phụ nữ đảm nhiệm, thì việc đan gùi luôn dành cho người đàn ông. Phần lớn gùi được đan bằng mây, tre, nứa. Tùy theo mục đích sử dụng mà đan cho phù hợp. Muốn gùi củi, sắn, khoai…, thân gùi được đan thưa và lớn; còn nếu gùi gạo, lúa, muối… thì thân gùi phải đan khít. Đặc biệt, gùi của người Xơ Đăng được trang trí thêm hoa văn hình thoi màu đen xen kẽ thân. Độc lạ so với gùi của nhiều nơi khác là chiếc gùi có nắp.

Gùi được dùng trong tất cả các hoạt động, sinh hoạt hằng ngày

Trong cuộc sống hiện đại hôm nay, có nhiều vật dụng thay thế nhưng những chiếc gùi lại càng được người Xơ Đăng xem là vật dụng quan trọng và trân quý bởi giá trị bảo vệ môi trường của nó mang lại. Và nhờ thế, mấy mươi năm qua lão vẫn đan gùi, như một cách giữ lại văn hóa trong lối sống, sinh hoạt của người Xơ Đăng trước sự xâm nhập của văn hóa bên ngoài. Và may thay, dẫu có nhiều công cụ để đựng khác nhau thay cho chiếc gùi, nhưng người Xơ Đăng vẫn thủy chung với gùi, như thủy chung với văn hóa và cội nguồn dân tộc vậy.

Đã ngoài 60 tuổi, lão bảo mình đã già rồi, không còn ngồi nhiều, ngồi dai như hồi còn trẻ khỏe được nữa. Tuy vậy, đồ đan của ông thì trao đổi trong làng, ngoài xã, bà con ai nấy đều ưng. Thành ra, ngoài công việc chính làm rẫy, đi rừng, thời gian ở nhà, lão nghệ nhân A Đai đều đan lát. Ngồi nhiều nên quen, cái đầu cúi - ngẩng đều đều, song cái lưng lúc nào cũng phải giữ cho thẳng.

Khúc biến tấu của gùi

Xã Đăk Na của lão nghệ nhân A Đai cách trung tâm huyện Tu Mơ Rông gần 40km, gần 100% dân số là đồng bào Xơ Đăng sinh sống trong những ngôi nhà sàn truyền thống ở lưng chừng sườn núi. Đặc biệt, đồng bào nơi đây vẫn còn giữ gìn được nhiều nét văn hóa truyền thống. Ngày ngày, người Xơ Đăng vẫn lên rẫy trồng lúa, vào rừng hái măng, xuống suối bắt cá. Sống với rừng, thuận lợi nhất để đan lát là tre, nứa luôn sẵn có. Ngày trước, khi rừng còn dày, nguyên liệu không khó tìm; sau này, tuy phải đi xa hơn song nếu làm siêng và biết đường thì cũng chẳng quá khó kiếm. Với “tay nghề” của mình, trong thời gian nông nhàn, A Đai chỉ đan từ 1 - 2 ngày là được 1 chiếc gùi thưa, 4 - 6 ngày hoàn thành 1 chiếc gùi dày. Trong thôn, ngoài xã, bà con nào cần đều tìm đến A Đai, như đã tìm đến cha lão ngày trước để nhận gùi đẹp.

Để những chiếc gùi đẹp hơn, dễ đổi với người làng hay bán cho người dưới xuôi, thì chiếc gùi truyền thống đẹp và được yêu thích phải được đan hoa văn. Với chiếc gùi “gốc” của người Xơ Đăng, hoa văn chủ yếu là màu đen được phối với màu trắng ngà của nan. Để tạo ra màu đen, nghệ nhân từ xa xưa có không ít cách nhuộm. Song lão nghệ nhân đã tạo ra cách độc đáo nhất là nhuộm bằng “khói của cây thông”. Để có màu đen đẹp và bền màu, lão lấy gỗ thông đốt lên khói. Sợi nan sau khi được chẻ và vót chuốt cẩn thận thì lấy lá khoai lang chà sát lên sợi nan để mủ dính vào, rồi đem hơ lên ngọn lửa đó. Khói của cây thông kết hợp với độ kết dính của lá khoai lang làm đen dần cọng nan. Màu sẽ thành sau 5 - 6 lần cứ chà đi chà lại rồi hơ lên lửa như thế.

A Đai giảng giải rằng, nguyên gốc hoa văn đen - trắng trên sản phẩm đan lát thủ công của người Xơ Đăng gồm hai loại chính: Hoa văn hình thẳng (nông chu chu), hoa văn hình ca rô (choa chất). Mỗi sản phẩm của ông làm ra có sự sáng tạo riêng, với nhiều hoa văn, đường chỉ đan xen, trang trí đặc sắc, khác lạ ở thân gùi, rổ, rá. Nét đa dạng, phong phú về hoa văn trên những chiếc gùi, teo được tạo nên nhờ sự khéo léo và tinh tế trong linh hoạt kết phối, tạo hình của nghệ nhân. Đế gùi được làm bằng khung vuông, hoặc tròn; song với đế hình tròn thì phải tìm loại gỗ dẻo, để vừa có thể uốn cong, vừa có độ bền cao.

Không chỉ giỏi đan lát, lão nghệ nhân còn biết nghề rèn để tạo ra nhiều dụng cụ sản xuất, như cái cày cái cuốc, những con dao đi rừng...

Bây giờ, A Đai là nghệ nhân đan lát giỏi có tiếng ở khắp vùng Đăk Na. Mỗi hội thi, hay những dịp lễ hội của làng, lão nghệ nhân lại có dịp chứng tỏ tay nghề của mình khiến nhiều người xuýt xoa. Đi qua bao vui buồn của cuộc đời, với ông, đan lát không chỉ là một nghề, mà còn là cách để giữ cho văn hóa dân tộc mình không bị mai một.