Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Hữu Yến bước sang tuổi 84 nhưng vẫn rất tinh tường khi kể lại những câu chuyện lí giải về nguồn gốc ra đời của hội hát chèo tàu mang hồn quê hương Tân Hội và vẫn tích cực tham gia sinh hoạt câu lạc bộ hát chèo tàu Tổng Gối.

Tục truyền rằng, khi đánh giặc, Hai Bà Trưng hành quân qua địa phận Tổng Gối. Để tưởng nhớ công ơn Hai Bà Trưng, người dân Tân Hội mở hội tế lễ, hát múa diễn lại cảnh xưa với mô hình con tàu (thuyền) và con voi (tượng). Cũng theo cụ Yến, ở Tổng Gối còn có một lí giải khác, rằng hát chèo tàu xuất phát từ cuộc khởi nghĩa “Hắc y” của tướng Văn Dĩ Thành chống quân Minh xâm lược. Đội quân lấy vùng Tổng Gối làm căn cứ, lợi dụng đêm tối chèo thuyền qua sông diệt giặc.

Hội hát chèo tàu phát triển mạnh vào thế kỉ XVII, lời ca, điệu hát, nghệ thuật diễn xướng được hoàn thiện rực rỡ vào thế kỉ XIX. Nghệ nhân ưu tú Đông Sinh Nhật (sinh năm 1946) tự hào cho biết, nét độc đáo ở hội hát chèo tàu Tân Hội đó là thành viên tham gia đều là nữ. Trên mỗi con tàu đều có một bà Chúa tàu tuổi từ 50 đến 55, có thanh sắc, gia đình vẹn toàn và 12 cô gái tuổi 13-16, con nhà nền nếp làm Cái tàu, Con tàu. Đối xứng với tàu là đôi voi với hai quản tượng có nhiệm vụ thổi loa tù và làm hiệu, hát đối.

Một tiết mục hát chèo tàu Tân Hội

"Từ cách đây gần 400 năm, trong chế độ phong kiến, người phụ nữ đã làm chủ con thuyền, biểu diễn ở một lễ hội lớn, chứng tỏ sự ghi nhận, vinh danh của dân làng đối với phụ nữ”, nghệ nhân Đông Sinh Nhật nhận định.

Lễ hội hát chèo tàu bắt đầu từ ngày rằm và kết thúc vào 21 tháng Giêng. Trong suốt 7 ngày đêm, dân các làng Thượng Hội, Thúy Hội, Vĩnh Kỳ, Phan Long của xã Tân Hội thay nhau hát. Mở đầu, các ca nhi sẽ “hát trình” các bài dâng hương, dâng rượu, nhớ ơn người đã ngã xuống vì đất nước. Sau đó là hát “trạo ca” (hát trên thuyền, hát chèo thuyền); hát “bỏ bộ” (hát đối đáp giữa tàu, tượng và người đến xem hội). Khi biểu diễn, Chúa tàu đánh thanh la, hai cái tàu lĩnh xướng, 10 con tàu hát họa theo.

Hội hát chèo tàu đầu tiên được tổ chức vào năm 1683 và cứ 25 năm được tổ chức 1 lần. Lễ hội sau cùng vào năm 1922, sau đó vì nhiều nguyên nhân hội đã bị gián đoạn. Trăn trở về một loại hình diễn xướng dân gian độc đáo, môn nghệ thuật “có một không hai” đang bị mai một, năm 1998, những người tâm huyết với chèo tàu đã thành lập Câu lạc bộ hát chèo tàu Tổng Gối để sưu tầm và truyền dạy cho thế hệ trẻ và được địa phương khôi phục, cứ 5 năm được tổ chức quy mô lớn một lần.

Nghệ thuật hát chèo tàu (xã Tân Hội, huyện Đan Phượng)

Nhớ lại những ngày đầu khôi phục lại chèo tàu, Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Hữu Yến cho biết: “Một điều rất may mắn đó là từ những năm 60 thế kỉ trước, Viện Âm nhạc Việt Nam đã về Tân Hội ghi âm lại các bài hát chèo tàu do các cụ Nguyễn Thị Năm, Nguyễn Thị Nghìn, Kim Thị Ba, Hùng Trấn - người từng tham gia lễ hội chèo tàu cuối cùng (năm 1922) biểu diễn. Từ băng tư liệu, chúng tôi xin sao chép lại làm cơ sở, căn cứ để học theo. Ngoài ra, lúc đó, chúng tôi may mắn có cụ Tiến Thị Lục (nay đã mất) là con gái của người được đóng vai Cái tàu trong hội hát cuối cùng và bản thân cụ Lục cũng từng được chứng kiến hội hát cuối cùng năm xưa nên còn thuộc khá nhiều bài hát. Chính cụ Lục đã truyền dạy lại hát chèo tàu cho thế hệ sau.

Sau 24 năm thành lập, CLB hát chèo tàu Tổng Gối hiện có 40 hội viên, trong đó có 4 nghệ nhân đã được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú là các ông, bà: Nguyễn Hữu Yến, Đông Sinh Nhật, Ngô Thị Thu, Nguyễn Thị Tuyết. CLB đã đào tạo được 7 khóa học cho hơn 200 học viên. Sau mỗi khóa học, các học viên đều được nhận Chứng chỉ hát chèo tàu do Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Đan Phượng cấp.

Đến thời điểm này, có thể khẳng định chèo tàu đã được bảo tồn trên đất Tân Hội; tuy nhiên, để phát triển được vẫn còn không ít khó khăn bởi các nghệ nhân đều đã cao tuổi. "Chúng tôi cũng mong muốn được tổ chức một hội thảo về hát chèo tàu có sự tham gia của các nhà quản lí văn hóa, các học giả để định hướng cho địa phương bảo tồn và phát triển chèo tàu trong chặng đường dài phía trước”, Nghệ nhân ưu tú Đông Sinh Nhật chia sẻ.

Người dân Tân Hội luôn mong muốn làm sao để chèo tàu trở nên gần gũi với đời sống xã hội, thành nét sinh hoạt văn hóa thường xuyên chứ không chỉ tổ chức 5 năm 1 lần khi làng mở hội. Phó Chủ tịch UBND xã Tân Hội Ngô Văn Mạnh cho biết, chính quyền xã đã và đang tạo “đất diễn” cho môn nghệ thuật này trong các chương trình văn nghệ quần chúng ở địa phương.

Dù còn không ít khó khăn phía trước, song các nghệ nhân và người dân Tân Hội đều tin rằng, với sự quan tâm của các cấp chính quyền cũng như nỗ lực gìn giữ, tình yêu với "đặc sản" nghệ thuật địa phương của mỗi người, chèo tàu sẽ "sống mãi" với thời gian, là nét đẹp văn hóa của người dân vùng Tổng Gối.