Gia đình là tế bào của xã hội, là một cộng đồng người gắn bó mật thiết bằng quan hệ hôn nhân và huyết thống. Gia đình là xã hội thu nhỏ bao gồm một hay nhiều thế hệ chung sống trong một mái nhà, nơi lưu giữ và chuyển giao giá trị văn hoá truyền thống từ thế hệ này sang thế hệ khác. Ở đó, hình thành đơn vị nhỏ nhất của xã hội, các thành viên ràng buộc với nhau về trách nhiệm, quyền lợi, nghĩa vụ có tính hợp pháp được Nhà nước thừa nhận và bảo vệ.

Đặc điểm của gia đình truyền thống Việt Nam là gia đình mang tính hạt nhân mở rộng với đặc trưng “tam, tứ, ngũ đại đồng đường” (nhiều thế hệ cộng sinh) chung sống trong một gia đình. Với bề dày lịch sử nên các giá trị văn hoá kết tinh đã trở thành giá trị truyền thống của dân tộc. Điều này thể hiện rõ trong nguyên tắc “tam đạo gia”; trong đó “Gia đạo” là xây dựng đạo đức (đạo hiếu với ông bà, cha mẹ, đạo cha con, đạo vợ chồng, đạo anh em,… lấy tâm, trí, năng làm gốc). “Gia phong” là giữ nếp nhà, thói nhà, tập quán và giáo dục trong gia tộc, nền nếp riêng của từng gia đình. “Gia lễ” là những nghi lễ, tập tục, cung cách ăn nói, đi đứng, ứng xử,… trở thành truyền thống, được chọn lựa qua nhiều thế hệ, con cháu noi theo.

Văn hoá truyền thống gia đình là bản sắc của người Việt, nền tảng văn hoá dân tộc bởi gia đình là chốn giàu nhân văn, nhân bản, đề cao giá trị đạo đức con người, xây dựng nếp sống văn hoá, trật tự kỉ cương, hun đúc tinh thần, tâm hồn, bản lĩnh, nhân cách mỗi cá nhân. Mỗi cá nhân vào đời, tham gia hoạt động trên các lĩnh vực của đời sống xã hội đều bắt đầu từ gia đình, đi từ gia đình, đem văn hoá gia đình hòa quyện vào văn hoá cộng đồng, văn hoá xã hội.

Như vậy, văn hoá gia đình là hệ thống những giá trị chuẩn mực điều tiết các mối quan hệ giữa các thành viên trong gia đình và mối quan hệ giữa gia đình và xã hội, phản ánh bản chất của các hình thái gia đình đặc trưng cho cộng đồng, các tộc người, các dân tộc, các khu vực khác nhau được hình thành và phát triển qua các giai đoạn lịch sử lâu dài, gắn liền với điều kiện phát triển kinh tế, môi trường tự nhiên và xã hội. Sự phát triển bền vững từ bên trong mỗi gia đình là động lực quan trọng phát triển địa phương, vùng miền, đất nước.

Xây dựng văn hoá gia đình kết hợp truyền thống với hiện đại

Đảng ta nhấn mạnh, văn hoá phải được đặt ngang hàng với phát triển kinh tế, chính trị, xã hội, trọng tâm của xây dựng văn hoá, con người Việt Nam, con người có nhân cách, lối sống tốt đẹp được hun đúc, bắt nguồn từ văn hoá gia đình, nền tảng gia đình.

Do chịu tác động mặt trái của kinh tế thị trường và sự du nhập ồ ạt của lối sống, phương thức sinh hoạt của xã hội phương Tây đã làm thay đổi những giá trị truyền thống, đặc biệt trong từng gia đình ở cả thành thị và nông thôn khiến cho cấu trúc gia đình dễ bị đổ vỡ và trong thực tế một tỉ lệ không nhỏ các gia đình đã đổ vỡ, đang đổ vỡ. Việc gia tăng đô thị hoá cũng khiến cho quan hệ của các thành viên trong gia đình lỏng lẻo, thiếu tính bền vững, thu hẹp cả quan hệ họ tộc, láng giềng. Một bộ phận các gia đình không còn ổn định, thay vào đó là lo toan kinh tế, chạy theo lợi ích cá nhân, tham gia vào các giá trị hoạt động bên ngoài khuôn khổ gia đình, nhiều tiêu cực đã xảy ra. Tình trạng li hôn ngày càng gia tăng. Có TAND cấp quận trung bình một tháng xử 50-60 vụ li hôn, nhiều trường hợp là đảng viên, cá biệt có cả vợ chồng người cao tuổi.

Phổ biến trong các đô thị là không còn hai, ba thế hệ sống chung trong một mái nhà. Hầu hết các gia đình tách ra thành các hộ nhỏ, lẻ, có thể ở gần nhau nhưng sinh sống riêng biệt. Ngay trong gia đình nhỏ như cặp vợ chồng trẻ, hai con nhỏ thường chỉ đủ mặt vào bữa ăn tối, còn mỗi người một máy điện thoại hoặc ti-vi xem riêng. Có trường hợp chỉ một mẹ, một con, nhà cửa khang trang mà con không sống chung với mẹ, cứ nằng nặc đòi ra ở nhà thuê mặc dù chật chội để đổi lấy tự do cá nhân. Rất hiếm còn thấy âm hưởng gia đình truyền thống là nghe mẹ hát ru, kể chuyện cổ tích... Có những ông chồng cả tháng may ra ăn ở nhà được dăm bữa, chủ yếu ăn ngoài tiếp khách…

Tình trạng xung đột căng thẳng cũng diễn ra ở nhiều gia đình. Từ tranh chấp đất đai, tài sản do bố mẹ để lại đã xảy ra không biết bao nhiêu vụ đau lòng cha con, anh em ruột từ bỏ, không nhìn mặt nhau vì phân chia không đều. Có bà mẹ đau đớn bị con dâu đuổi ra khỏi nhà sau khi kí giấy để cho con đứng tên sổ đỏ nhà đất. Một số gia đình quan chức nhờ làm quan mà giàu có, xa lánh láng giềng, sống cô độc trong căn biệt thự sang trọng, mất hết thiện cảm trong mắt người dân… Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng từng nói: “Hạnh phúc của con người không phải chỉ ở chỗ nhiều tiền, lắm của, ăn ngon, mặc đẹp, mà còn ở sự phong phú về tâm hồn, được sống giữa tình thương và lòng nhân ái, lẽ phải và công bằng”.

Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng khẳng định: “Văn hoá là nền tảng tinh thần của xã hội; vừa là mục tiêu vừa là sức mạnh nội sinh, động lực quan trọng để phát triển đất nước; xác định phát triển văn hoá đồng bộ, hài hòa với tăng trưởng kinh tế và tiến bộ xã hội là một định hướng căn bản của quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, thể hiện tính ưu việt của chế độ ta”. Từ đó, xây dựng con người Việt Nam trở thành trung tâm của chiến lược phát triển kinh tế - xã hội, mà con người ai cũng đi từ gia đình, bắt đầu từ gia đình, ảnh hưởng của gia đình. Việc đấu tranh phê phán, đẩy lùi cái xấu, cái ác, cái lạc hậu, chống các quan điểm, hành vi sai trái gây tác hại đến văn hoá, lối sống gia đình là cần thiết.

Trục quan hệ dọc: Gia đình (nhà) - làng, xã - Tổ quốc là nền tảng liên kết bền vững của văn hoá Việt Nam, tạo nên sức mạnh tiềm tàng của dân tộc qua hàng nghìn năm lịch sử dựng nước và giữ nước. Việc giữ gìn “gia đạo”, truyền thống gia đình là động lực tinh thần to lớn. Bởi lẽ, văn hoá gia đình là nền tảng văn hoá dân tộc giàu tính nhân văn, đề cao giá trị đạo đức, xây dựng nếp sống văn minh, hun đúc tâm hồn, bản lĩnh, nhân cách con người.

Đất nước đang phát triển mạnh mẽ hình thái kinh tế - xã hội trong chiến lược chuyển đổi số, kinh tế số, xã hội số, công dân số… nhưng chưa xây dựng để hình thành văn hoá trên môi trường số khiến con người trở nên lạc hậu và lạc lối trên môi trường mạng. Do đó, cần xây dựng văn hoá gia đình đi đôi với xây dựng gia đình hiếu học, gia đình ứng xử văn minh theo hệ giá trị chuẩn mực con người Việt Nam, hệ giá trị gia đình Việt Nam trong sự nghiệp xây dựng, bảo vệ Tổ quốc, thực hiện khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc, xứng tầm với sự nghiệp đổi mới và truyền thống lịch sử vẻ vang ngàn năm văn hiến của dân tộc.