Rực rỡ một huyền thoại

Nằm trên địa phận Đèo Ngang giữa ranh giới của 2 tỉnh Hà Tĩnh, Quảng Bình. Hoành Sơn Quan được mệnh danh là cổng trời, sánh ngang với “Thiên hạ đệ nhất hùng quan” là đèo Hải Vân trên con đường thiên lí Bắc - Nam hàng trăm năm qua, và là một danh thắng vốn đã nổi tiếng từ xưa. Nơi đây không chỉ nổi tiếng từ khi Thanh Quan nữ sĩ “Bước tới Đèo Ngang…” để lại bài thơ bất hủ mà đã nổi tiếng từ thời hoàng đế Lê Thánh Tông Nam chinh, mà còn trong lời sấm “Hoành Sơn nhất đái, vạn đại dung thân” nổi tiếng của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm khoảng 600 năm trước.

Hình ảnh hiếm hoi trong lịch sử được ghi lại tại Hoành Sơn Quan

Theo sử sách ghi lại, Hoành Sơn Quan được xây dựng năm Minh Mệnh thứ 14 (1833), cửa ải được xây trên núi, xung quanh được xây dựng bằng đá núi, phía trước có mở một cửa, bên tả bên hữu có tường ngăn, có trại lính. Cửa ải Hoành Sơn Quan ngày xưa là một điểm quan trọng trấn giữ con đường thiên lí Bắc - Nam với cổng Hoành Sơn có chiều cao hơn 4m. Hoành Sơn Quan trước đây mỗi bên có 1.000 bậc thang đá để dân chúng leo lên và leo xuống theo triền núi để qua đèo. Hoành Sơn Quan được xây dựng để kiểm soát đi qua lại nơi đây.

Hoành Sơn Quan được xem như một chứng tích lịch sử đặc biệt, một điểm nhấn cho vẻ đẹp của dãy núi Hoành Sơn. Gần 200 năm qua, sau thời gian dài trơ gan cùng tuế nguyệt, cửa Hoành Sơn hiện nay ở phía nam chỉ còn lại dấu tích không còn bậc đá, phía bắc vẫn còn vài trăm bậc đá. Là một di tích lịch sử hiếm hoi còn tồn tại ở Việt Nam, Hoành Sơn vẫn giữ được những nét cổ kính đậm chất truyền thống với những cửa ải bằng đá được xây dựng trên núi. Hoành Sơn Quan giờ đây tuy không nguyên vẹn, nhưng vẫn uy nghi, phong trần nơi đầu núi góc biển, là một kiệt tác của tạo hóa như một chứng tích hùng hồn về những thăng trầm lịch sử và danh thắng của nước Việt.

“Dùng dằng” di tích

Đèo Ngang xưa gieo vào lòng người những dấu ấn ân tình, sâu lặng. Ngày nay, Đèo Ngang - Hoành Sơn Quan đang trở lại cảnh đẹp nên thơ vốn có và trở thành quần thể di tích - danh thắng đầy tiềm năng phát triển du lịch - văn hóa. Đứng trên Hoành Sơn Quan nhìn ra biển về phía đông với Đảo Yến, Hòn La ở phía Quảng Bình với những ghềnh đá nhấp nhô dưới sóng biển, gần đó là bãi biển Vũng Chùa cát trắng mịn màng nhẹ nhàng gợn sóng trong vịnh bởi được Đảo Yến che chắn, còn nhìn về phía bắc là vùng đất Hà Tĩnh sóng bạc biển xanh. Nhưng đáng buồn thay, nơi đây đang phải chịu thân phận “bị bỏ rơi” khi chưa được công nhận, và cũng chưa được đầu tư, quản lí, bảo vệ và phát huy giá trị xứng đáng.

Kì vĩ Hoành Sơn Quan

Từ ngày hầm đèo Ngang được xây dựng, ít người đã đi lại trên con đường thiên lí này hơn. Nhưng mỗi lần đến đây, nhiều người không khỏi nuối tiếc vì chứng kiến di tích ngày càng tàn tạ, chưa tương xứng với vai trò, giá trị lịch sử của nó. Hoành Sơn Quan đang bị xâm hại, xuống cấp nghiêm trọng. Nằm trong hệ thống di tích nhưng dấu tích thành cổ chỉ còn là tường thành hoang phế, chẳng ai chăm sóc nên xung quanh cây cỏ mọc um tùm, nhiều hạng mục đang xuống cấp và có nguy cơ trở thành phế tích.

Hoành Sơn Quan được cả Quảng Bình lẫn Hà Tĩnh xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa thuộc địa phương mình vào năm 2002 và 2005. Hai tỉnh đều đề nghị Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch công nhận Hoành Sơn Quan là di tích quốc gia nhưng không được chấp nhận. Phía bên Hà Tĩnh thì cho rằng, xét theo địa giới thì khu vực di tích này thuộc về Hà Tĩnh. Nhưng Quảng Bình thì không chịu, bởi trong sử sách và văn hóa bao năm qua đều công nhận công trình này của Quảng Bình. Bị “bỏ rơi” đầy nghịch lí như thế, nên công trình chẳng được quan tâm bảo vệ, bảo tồn và đầu tư, phát huy xứng đáng. Cơ quan chức năng 2 tỉnh Quảng Bình và Hà Tĩnh đã nhiều lần tổ chức các cuộc họp nhằm “hòa giải” chuyện tranh chấp nhưng không tỉnh nào đồng thuận. Hai địa phương cứ giằng co và di tích cứ dùng dằng một nỗi buồn như thế mấy mươi năm qua.

Đến nay, Hoành Sơn Quan vẫn chưa được công nhận di tích quốc gia là thiếu sót, trách nhiệm của cơ quan quản lí ở cả địa phương lẫn Trung ương. Hoành Sơn Quan không chỉ có giá trị về mặt lịch sử - văn hóa, gắn liền với hành trình phát triển đất nước mà đây còn là một danh thắng trên dãy Hoành Sơn. Cho nên, nếu làm tốt, biết quan tâm đầu tư thì di tích này sẽ là nơi khai thác du lịch tiềm năng.

Hi vọng rằng, Hoành Sơn quan sẽ có “danh phận” mới sau ngót nghét 200 năm dãi dầu mưa nắng mà không được trùng tu, bảo vệ. Để cung đường đèo này lại tiếp tục được xướng danhn