Tham gia chiến dịch Điện Biên Phủ, đội xe đạp thồ tỉnh Thanh Hóa đã vượt hàng trăm cây số đường rừng núi hiểm trở, giữa mưa bom bão đạn, để đưa hàng ngàn tấn lương thực - thực phẩm, vũ khí, thuốc men… phục vụ chiến trường Điện Biên Phủ; làm nên điều kì diệu chưa từng có trong lịch sử chiến tranh Việt Nam và chiến tranh thế giới. Người Pháp không thể ngờ những chiếc xe đạp do chính họ sản xuất lại được người Việt gia cố lại vành, săm, lốp, nan hoa, tay cầm để trở thành phương tiện vận tải diệu kì đến thế.

Ngôi nhà cấp 4 rộng chỉ hơn 30m2, được cụ Khôi bày biện ngăn nắp, treo những bức ảnh, Bằng khen, Giấy khen là những kỉ niệm, niềm tự hào của những năm tháng không thể nào quên. Trên bức tường đã úa màu thời gian ở phòng khách, cụ Khôi trang trọng treo những bức ảnh về Đại đội xe thồ năm xưa và những đồng đội một thời cùng cụ thồ lương thực, thực phẩm, thuốc men, súng đạn lên Điện Biên. Gần 70 năm trước, chiến dịch Điện Biên Phủ nổ ra, hưởng ứng lời hiệu triệu toàn dân tham gia vận tải lương thực phục vụ chiến dịch, tỉnh Thanh Hóa đã thành lập các đại đội, mỗi đại đội 100 người với nhiệm vụ vận chuyển lương thực từ Thanh Hóa lên Điện Biên.

Cụ Trần Khôi (áo trắng) bên chiếc xe đạp thồ năm xưa tại Bảo tàng tỉnh Thanh Hóa

Cụ Khôi nhớ lại: “Khi Đại đội được thành lập, gia đình nào có xe thì ủng hộ xe, có gạo thì ủng hộ gạo. Xe đạp thời ấy hiếm lắm, hầu hết là xe Xanh-tê-chiêng của Pháp và Pra-ha của Tiệp. Thế nhưng, ai ai cũng đều tự nguyện ủng hộ. Đại đội xe thồ của chúng tôi, do đồng chí Nguyễn Hổ làm Đại đội trưởng; Nguyễn Văn Chung làm Đại đội phó và tôi làm Chính trị viên kiêm Bí thư chi bộ, đi từ Đồng Tiến lên Thọ Xuân lấy gạo, rồi đi qua Vạn Mai lên Quan Hóa, Bá Thước, dọc Suối Rút đến ngã ba Cò Nòi và điểm tập kết cuối là Sơn La. Đường chủ yếu là núi cao, vực thẳm, đá tai mèo, trong khi máy bay của địch ngày đêm thường xuyên đánh phá. Khi máy bay địch rình rập thì mình ngủ; đêm chúng thả pháo sáng thì mình khéo léo nép vào bìa rừng, vách núi. Chiến trường bước vào giai đoạn ác liệt, cần chi viện lượng lớn lương thực, yêu cầu tăng tải trọng cũng được đặt ra, từ 50kg/xe lên 70kg, rồi 120, 200, 250kg và đỉnh điểm có xe hơn 300kg.

Để đáp ứng yêu cầu chiến dịch, Đại đội xe thồ được chia thành 8 tiểu đội; mỗi tiểu đội lại chia thành tổ “Tam tam” (3 người một xe), hỗ trợ nhau khi lên, xuống dốc. Khi xuống dốc, một người cầm lái, một người kéo xe lại và một người đằng trước ghìm tay lái xuống, không thì xe lao xuống vực. Lúc lên dốc thì người cầm lái, người đẩy xe, người đi trước, buộc dây kéo vào người, vừa ghì, vừa kéo xe lên, tránh tình trạng xe bị lật ngửa. Nhiều đôi chân trần tứa máu vì phải lấy dép cao su ra làm phanh; tay thì rộp hết da và mọng nước; vai chai sạn vì vết hằn của cọc thồ. Nhưng gian khổ nhất vẫn là những ngày trời đổ mưa khiến đường trơn trượt. Toàn đại đội hành quân trong đêm, khi xe xuống dốc, anh em trong tổ vừa dùng lực ghì xe, vừa phải rút dép cao su chèn vào bánh xe, tăng ma sát. Gặp đá tai mèo thì săm nổ, lốp rách, nan hoa gãy.

Chiếc xe đạp thồ huyền thoại

Gian nan, vất vả là thế nhưng không ai muốn nghỉ, không ai muốn bị tụt lại phía sau. Tất cả thi đua nhau tăng trọng tải, chia sẻ với nhau cách đóng hàng làm sao vừa được nhiều, lại cân bằng, chắc chắn. "Trong cái khó, ló cái khôn", với quyết tâm vượt mọi gian khổ, hoàn thành nhiệm vụ, nhiều sáng kiến, cải tiến đã được nghĩ ra và áp dụng ngay trên cung đường tải gạo như: Săm lốp hỏng, anh em trong tổ xé chăn, áo may ô quấn xung quanh săm và cải tiến làm hai lớp lốp để tăng sức chịu đựng. Đối với vành và khung xe, mọi người dùng ba thanh tre già, chống giữa trục và vành. Nhờ vậy, xe ít hư hỏng, tải trọng nhiều hơn, tốc độ nhanh hơn. Kỉ lục có đồng chí chở được 335kg”.

68 năm đã trôi qua, rất nhiều người trong đội quân xe đạp thồ năm xưa không còn nữa, nhưng niềm tự hào của những người xứ Thanh trung kiên cùng những chiếc xe đạp thồ huyền thoại đã đi vào lịch sử. Năm 1957, trong lần về thăm Thanh Hóa, Bác đã khen ngợi dân công xe đạp thồ: “Trong chiến dịch Điện Biên Phủ, Thanh Hóa góp 12 vạn dân công vận tải lương thực cho bộ đội. Bây giờ tiếng Việt Nam đến đâu, tiếng Điện Biên Phủ đến đó. Tiếng Điện Biên Phủ đến đâu, đồng bào Thanh Hóa cũng có một phần vinh dự đến đó”.