Huyền tích...

Trong kho tàng võ cổ truyền Việt Nam, Võ Bình Định được tách thành một hệ phái riêng và rất độc đáo. Người đời nay vẫn thường gọi môn phái đó là võ Tây Sơn hoặc “Võ Bình Định”. Trong các môn võ cổ truyền dành cho chiến đấu chống giặc ngoại xâm của nhà Tây Sơn còn có một bộ môn riêng rất độc đáo là “Nhạc võ”. Người ta sử dụng một bộ trống gồm 12 cái, đặt ở những vị trí khác nhau để đánh theo nội dung bài võ: “Mười hai trống xếp hàng hai/ Đôi tay gõ nhịp đường dài hành quân/ Mười hai trống xếp ba hàng/ Đôi tay gõ nhịp tiến quân công đồn...”.

Khi biểu diễn nhạc võ, người biểu diễn phải dùng tất cả các bộ phận tay chân để đánh 12 chiếc trống đúng theo nhịp của bài võ từ cổ tay, nắm tay cho đến cùi chỏ, chân... theo truyền thuyết, 12 chiếc trống trận ứng với 12 con giáp, hoặc 12 tháng trong một năm. Do vậy, trống có độ lớn nhỏ khác nhau. Bốn chiếc trống lớn, có đường kính mặt trống khoảng 40cm, 4 chiếc trống cỡ vừa có đường kính 30cm, và 4 chiếc trống nhỏ có đường kính 20cm.

Nhờ kỹ thuật bịt da điêu luyện nên độ căng của trống khác nhau. Do vậy, tiếng trống khi vang lên có âm thanh to nhỏ, trầm bổng khác nhau. Hòa lẫn với âm thanh của các nhạc khí phụ trợ như đàn nhị, kèn, chủm chọc (não bạt hay xụp xỏa), tạo thành những âm điệu đặc thù cho từng bài võ. Khi thì hùng dũng, chỉnh tề; khi thì khoan thai, êm đềm, vui tươi. Khi hành quân thì tiếng trống giục giã; khi công thành thì khẩn trương, gấp gáp. Hoặc khi chiến thắng thì phấn chấn, náo nức, reo hò, cổ vũ ...

Đội nhạc võ Tây Sơn của Bảo tàng Quang Trung đang biểu diễn tại hoa viên Quang Trung (TP Quy Nhơn).

Đặc biệt, nhạc võ Tây Sơn sử dụng trong hành quân thường có thêm chiếc trống đại (trống cái) và chiêng lớn. Khi đánh hòa âm với nhạc của 12 chiếc trống tạo nên một bầu không khí hào hùng, nâng cao tinh thần cho binh sĩ xông trận.

Theo các nhà nghiên cứu võ học ở Bình Định, những bậc cao thủ giỏi về nhạc võ có thể sử dụng thêm 5 chiếc trống khác nữa. Một cái đặt gần đầu để dùng đầu đánh. Hai chiếc trống đặt 2 bên hông để đánh bằng 2 cùi chỏ. Hai trống còn lại đặt ở phía sau để đánh bằng 2 gót chân. Khi một “cao thủ” đánh nhuần nhuyễn cùng lúc 17 cái trống thì có thể gọi họ là bậc võ công thượng thừa về nhạc võ của Tây Sơn.

Tương truyền khi ra trận, người sử dụng nhạc võ Tây Sơn đã dùng chiếc dùi trống có chiều dài khoảng 30cm. Những chiếc trống trận được đặt lên xe đẩy. Dùi trống vừa dùng để đánh trống trận vừa làm vũ khí để tấn công quân địch khi cần. Người sử dụng nhạc võ Tây Sơn khi triển khai một chiêu thức là có thể đánh được cùng lúc 4 cái trống. Người đánh trống không bao giờ ngồi mà chỉ đứng, 2 tay vừa múa võ vừa đánh trống, có lúc nhanh giống như cả 12 chiếc trống trận cùng được đánh một lúc. Trong hàng ngũ tướng sĩ Tây Sơn thời ấy được sử sách lưu truyền về tài nghệ đánh “nhạc võ” có một vị nữ tướng dưới trướng Bùi Thị Xuân: Thị Dần quả thực đa tài/ Ngoài tài thuần phục ngựa, voi chiến trường/ Nàng còn giỏi cả bộ môn/ Đả thập nhị cổ tiếng đồn xa hơn”...

Ngoài “Thị Dần” còn có một nữ tướng khác tên là Châu Thị Đăng, phu nhân của Trần Văn Kỷ, một danh sĩ dưới thời Tây Sơn Tam kiệt, bà nổi tiếng vì có biệt tài dùng sống kiếm để chém xả vào các mặt trống bằng đồng, tạo nên từng tràng, từng chuỗi âm thanh rờn rợn, liên hoàn, lúc khoan, lúc nhặt làm cho kẻ thù kinh hồn khiếp vía.

Nhạc võ Tây Sơn có 72 bài múa võ đánh trống. Tuy nhiên, cho đến nay, hầu như đã thất truyền gần hết, chỉ còn lại 4 bài được lưu truyền đó là “Xuất quân”; “Hành quân”; “Công thành” và “Khải hoàn” được nghệ sĩ Nguyễn Thị Thuận ở Trung tâm văn hóa huyện Tây Sơn biểu diễn khá thành công.

Ngàn năm còn lại chút này...

Vào năm 1978, Hội nghị nghiên cứu về phong trào nông dân Tây Sơn và Anh hùng dân tộc Quang Trung Nguyễn Huệ tại Quy Nhơn, võ sư Đinh Văn Tuấn là người đóng góp công sức vào việc sưu tầm, cung cấp nhiều tài liệu về chủ đề này. Ông cũng là người có thể đánh được nhạc võ Tây Sơn rất điêu luyện. Sau này, ông Tuấn từng được Liên đoàn võ cổ truyền Việt Nam tại Pháp mời sang trao đổi kinh nghiệm cho các học trò từ các nước Châu Âu, Bắc Mỹ đang theo học.

Đánh nhạc võ 12 trống, 16 trống đã là rất khó, đánh nhạc võ 45 trống thì gần như chỉ còn trong huyền thoại. Theo ghi chép của người xưa, dàn trống 45 chiếc bao gồm gồm 5 trống chầu, 24 trống chiến và 16 trống lỡ. Phương pháp đánh theo trận pháp bát quái, ngũ hành, sử dụng bộ pháp tứ hành thủ âm. Sử dụng cả hai bàn tay sấp ngửa, nắm đấm, cổ tay, cùi chỏ… để đánh, đòi hỏi người đánh phải có sức khỏe, võ thuật cao cường, sự khéo léo nhanh nhẹn, chính xác cả về thủ pháp và bộ pháp. Tóm lại, đánh được 45 trống cùng lúc theo một bài bản đòi hỏi sự khổ luyện công phu. Vốn cổ độc đáo nhạc võ Tây Sơn 45 trống nay dường như chỉ còn trong sách sử và huyền thoại của miền đất võ Tây Sơn - Bình Định.