Với ông Sần Cháng, việc lưu truyền phong tục, tập quán văn hóa truyền thống của cha ông luôn là niềm đam mê và là tình cảm thiêng liêng ông dành cho quê hương suốt cả cuộc đời. Vì thế, dù đã 77 tuổi, bước chân của ông vẫn chưa chịu dừng nghỉ…

Lịch sử cần được giải mã

Sinh ra và lớn lên trên vùng đất có tới 159 hòn đá cổ với những nét vẽ huyền bí mà kể từ khi nhà nghiên cứu người Pháp gốc Nga Victor Goloubev phát hiện năm 1925 đến nay chưa giải mã được, ông Sần Cháng cũng đau đáu với câu chuyện này.

Ông kể, ông từng được dự nhiều cuộc hội thảo về bãi đá cổ Tả Van. Nhìn chung, các luận điểm giải mã các hình vẽ trên đá cổ vẫn chỉ là giả thiết. Nếu nói đó là chữ cổ thì các kí tự phải lặp lại theo một quy luật nào đó, nhưng ở đây các nét khắc không có tính chất này. Còn nói đó là hình vẽ lưu lại thông điệp của người xưa thì phải giải thích được ai vẽ, vẽ bao giờ và vẽ cái gì. Điều này không đơn giản, bởi trên mỗi tảng đá đến nay đã được phủ lên nhiều dấu ấn của thời gian. Có những nét vẽ cổ, nhưng cũng có những nét vẽ mới được các thế hệ cư dân sau này khắc thêm. Bản thân ông, ngày bé đi chăn trâu, cũng từng cùng chúng bạn dùng đinh sắt khắc lên đá những hình người, hình vật… và sau này có ai đó còn khắc cả hình máy bay và các kí tự latinh… Cứ thế, lớp sau đè lên lớp trước, khiến cho việc giải mã càng thêm khó khăn.

Những hình vẽ trên đá cổ ở Tả Van

Thực tế đến nay việc giải thích các hình vẽ trên đá cổ vẫn mang dấu ấn chủ quan của người nghiên cứu. Người có tư duy về nền văn hóa lúa nước thì cho rằng, đó là các mỏ nước, mương máng, các thửa ruộng bậc thang… Người có tư duy quân sự thì cho rằng đó là sơ đồ hầm hào phòng ngự, mô tả những trận chiến giữ nước…

Theo ông Sần Cháng, có một hướng nghiên cứu đáng chú ý được ông Viện trưởng Viện Đông Nam Á nêu ra là, muốn giải mã các hình vẽ trên những hòn đá cổ ở Tả Van thì cần nghiên cứu sâu về lịch sử cư dân ở vùng đất này. Nghĩa là phải bắt đầu từ gốc. Tuy nhiên, để làm được việc đó cần phải có sự đầu tư với các dự án khảo cổ, điền dã dài hơi để tìm kiếm các cứ liệu văn hóa vật thể và phi vật thể có liên quan. Ông cũng mong việc nghiên cứu này cần được đặc biệt quan tâm, bởi hình vẽ trên đá cổ ở Tả Van đã và đang bị nắng mưa và con người xâm hại hằng ngày.

Văn hóa tộc người cũng cần giải mã

Đó là sự liên hệ của tôi khi so sánh sự kì bí của những nét vẽ trên đá cổ Tả Van với kho tàng văn hóa truyền thống của người Giáy mà ông Sần Cháng đã và đang sưu tầm, giới thiệu. Nói cách khác, ông là người đang làm công việc giải mã văn hóa truyền thống của người Giáy và sự nghiệp ấy của ông thật đáng trân trọng và nể phục.

Ông Sần Cháng và tác giả bài viết

Khi còn công tác, do bận rộn việc quản lí, nên chủ yếu ông sáng tác thơ, đặt lời mới cho các làn điệu dân ca Giáy, để cùng ngành văn hóa tỉnh đưa đường lối của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước đến với đồng bào. Từ ngày nghỉ hưu đến nay, ông sưu tầm được hàng trăm bài dân ca, câu đố, tục ngữ; hệ thống, khái quát về tên gọi, địa danh, lễ tết, làm nhà, cưới xin, sinh đẻ, tang ma và các phong tục thờ cúng tổ tiên, cúng thần… của dân tộc Giáy. Nhiều tác phẩm của ông được đánh giá cao như “Văn hóa dân gian dân tộc Giáy”, “Người Giáy ở Lào Cai”, “Một số phong tục, tập quán người Giáy”; “Mo tang lễ”; “Đám cưới dân tộc Giáy”; “Tục ngữ, thành ngữ người Giáy”… Một số tác phẩm được trao giải thưởng như: "Hát trong đám cưới", "Hai bài hát trong đêm", "Vươn chăng hằm" (dân ca Giáy); tập sách "Giới thiệu tranh thờ người Giáy"…

Với đóng góp của mình, ông được trao tặng Huy chương Vì sự nghiệp Văn hóa nghệ thuật Việt Nam và nhiều Bằng khen do Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam, Hội Văn hóa các dân tộc thiểu số Việt Nam. Đặc biệt, năm 2015, ông vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân Ưu tú” loại hình Tập quán xã hội và tín ngưỡng, nghệ thuật trình diễn dân gian…

Sau buổi sáng nói chuyện với ông Sần Cháng, được ông bà mời ăn bữa trưa với món “tầu xì” bằng đậu tương ủ chua, tôi xin phép đi chiêm ngưỡng bãi đá cổ. Nắng Tả Van vàng óng như mật rót xuống những cánh ruộng bậc thang lúa lên xanh nõn. Đứng bên những hòn đá cổ vẫn lặng lẽ chờ được giải mã, bất chợt tôi lại nhớ đến lời ông Sần Cháng: “Làm văn hóa phải bắt đầu từ gốc, đừng chỉ hớt cái ngọn”. Có lẽ, đó chính là phương châm mà ông mãi đeo đuổi trên con đường giải mã văn hóa truyền thống của dân tộc mình.

Người giải mã văn hóa truyền thống người Giáy (Kì 2) Vai trò của NCT trong cộng đồng người Giáy

Người giải mã văn hóa truyền thống người Giáy Kì 1: Người Giáy ở Tả Van