Buổi sáng ngày chớm Thu trong lúc sườn đèo Tằng Quái tĩnh mịch cùng với chút nắng bàng bạc phủ trên đại ngàn xanh mướt thì nơi rẻo cao nằm dưới chân bản Nậm Cứm lại lác đác mưa chùm lên cái không gian háo hức chờ Tết Độc lập của người Mông. Họ nhanh tay quét dọn nhà cửa, làm quả pao, “tắm rửa” cho đồng bạc trắng, rồi gông con lợn to, nhốt đôi gà béo chờ ngày thịt... làm mâm cơm cúng cáo lí tổ tiên.

Riêng già bản Vàng A Cở, nguyên Chủ tịch Hội NCT xã Nguổi Cáy, sinh năm Canh Ngọ 1930, cái tuổi chẳng chịu ngồi yên, kiểu người thích chạy nhanh, đi xa, cầm tinh con ngựa mà lị. Trò chuyện với chúng tôi, già Cở kể những chiều tối sương mù đặc quánh xưa kia, mình phải chịu ngồi yên trong hốc núi bí mật “sát hạch” đám trai Mông họ Vàng chơi pao với các thiếu nữ dòng tộc khác, chân giẫm nát hết cả đêm suông, sáng gùi nông sản... đi xuống chợ Mường Ảng bán lấy tiền mua bạc trắng. Về ngửa mặt nhìn lên núi dựng, đất trọc và mây trắng cứ quện vào nhau khăng khít đến nao lòng. Vậy là mình “sinh sự”. Chẳng bàn bạc với ai, đêm đêm cứ chong đèn ghi chép lại tục chơi ném pao của con trai Mông vào những đêm đầu Xuân, đầu Thu “kéo” được vợ khác dòng họ, dân tộc Thái.

Vợ chồng anh Vàng A Sùng - Mùa Thị Hợ dạy con trai làm quả pao chơi Tết Độc lập.

Thấm thoắt đã hơn 70 năm có lẻ. Ngồi nhấm nháp chén trà mộc bên bếp lửa trong ướt át khói mây và mùi mèn mén béo ngậy, già Cở nói với chúng tôi: “Đời mình có hai “cuộc viễn chinh” lớn: Cầm súng kíp theo bộ đội Việt Minh tới lòng chảo Điện Biên thì thắng Pháp vẻ vang, nhưng vác bao tải tiền bán cả đàn trâu 30 con đi buôn đồng bạc trắng thì suýt nữa đẩy cả gia đình xuống chín tầng địa ngục”.

“Cuộc viễn chinh” thứ ba của già Cở thì dai dẳng, là từ xưa tới nay không biết bao nhiêu lần già phải vác ô xuống các bản làng người Thái cất lí xin cho thanh niên Mông làm rể thảo. Trong cuốn sổ ghi chép của già Cở thời trẻ thì tổ tiên người Mông bản Nậm Cứm trước thuở thực dân Pháp xâm lược chỉ định cư theo dòng tộc trên cùng một đỉnh núi và tuyệt nhiên không cho kết hôn cùng họ nên cơ hội nam nữ yêu đương hầu như không có. Bởi vậy, ông Saub Siv Yis - vị thầy cúng đầu tiên của đồng bào đã nghĩ ra trò chơi ném pao gọi chung là hội tết diễn ra vào dịp đầu Xuân, đầu Thu để “nhử” phụ nữ Mông khác họ, chị em dân tộc Thái dưới các bản làng quanh chân núi tới tham gia lấy cớ làm quen, tìm hiểu thấy hợp thì sắm bạc trắng thách cưới.

Chính vì vậy, bản Nậm Cứm có điểm đặc biệt là nói theo người Mông nhưng tên chữ lại gọi từ dân tộc Thái. Theo tiếng Thái “Nậm” là nước, “Cứm” là lạnh. “Nậm Cứm” nghĩa là nước lạnh. Nhưng thực tế nơi đây lạnh là rõ rồi, còn nước thì thiếu triền miên. Cụ Vàng A Thào vào dịp Tết Độc lập này trên 80 tuổi, gương mặt khắc khổ với nhiều nếp nhăn tích tụ mà vẫn kể rành mạch về đời mình: “Bố mẹ tôi cùng họ Vàng chót lấy nhau khi xưa đẻ những 9 người con thì có 4 khôn lớn bình thường, 3 bị thiểu năng, 2 dị dạng không nuôi nổi... Tôi là con thứ hai trong gia đình may mắn tròn trịa... Khi 16 tuổi thì tôi chơi ném pao hội Tết Độc lập rồi yêu được một cô dân tộc Thái dưới chân núi nhỏ nhắn, xinh xắn tên là Lò Thị Lường, vậy mà tận hai năm mới kiếm đủ số lễ vật gồm: 10 đồng bạc trắng, 1 con lợn 50 kg, 20 lít rượu ngô xin cưới Lường về làm vợ. Không chỉ thời ấy mà bây giờ trai Mông họ Vàng muốn có vợ người Thái từ hội pao Tết Độc lập vẫn phải sắm đủ những thứ đó”.

Bản Nậm Cứm là nơi bạt ngàn đá núi và sương giá. Cái lạnh quanh năm khiến đôi bàn chân của người Mông ở đây đều nứt nẻ rồi dần dần chai lại chứ không bao giờ lành được, vì đồng bào phải thường xuyên leo trèo trên những mỏm núi khô khốc để mưu sinh. Nói về công tác kế hoạch hóa gia đình, ông Quàng Văn Thân, Bí thư Đảng ủy xã Nguối Cáy hài hước đổ tội cho thời tiết: “Có lẽ do mây mù và giá lạnh mà người Mông bản Nậm Cứm cứ sòn sòn sinh con đàn, cháu đống. Hộ ít cũng 3 con, hộ nhiều 5 - 8 con. Đông con nhất là gia đình anh Vàng A Sùng và chị Mùa Thị Hợ đều sinh năm 1978, nhưng nay đã có tròn 10 con; con trai đầu lấy vợ người Thái dưới chân đèo Tằng Quái, con út chưa cai sữa mẹ”.

Anh Vàng A Só là y tá bản nhưng cũng 6 con. Khi chúng tôi hỏi tại sao làm công tác tuyên truyền kế hoạch hóa gia đình mà vẫn sinh nhiều thế? Anh Só thổ lộ: “Vẫn biết đẻ con thứ 3 trở lên là vi phạm chính sách dân số, nhưng cái tục của người Mông mình cần có con trai để làm ăn và trông nhờ khi về già. Chính vì vậy không chỉ riêng mình mà trong bản nhà nào chưa có con trai thì phải cố sinh cho được nên mới vỡ trận như vậy!”

Đến thăm hộ nào trong bản Nậm Cứm, chúng tôi cũng đều được gia chủ mời ở lại ăn Tết Độc lập và chơi ném pao vào chiều mùng 2 tháng 9 tới. Tiếng lợn bị gông giữa sân nhà giãy giụa kêu vui tai, tiếng mài dao, tiếng thử khèn Mông réo rắt và tiếng trẻ em nô đùa cứ thế lan toả ra khắp đỉnh trời. Cả tuần nữa mới là lễ tết, thế mà các bà, các mẹ người Thái có chồng dân tộc Mông ở đây thường xuyên túc trực bên bếp lửa, luôn tay giã, nhặt các loại gia vị đặc sệt núi rừng như: Mắc kén, hạt dổi, thảo quả, vừng đen, lá dong, vỏ cây màu... để chuẩn bị tẩm ướp với thịt lợn, gạo nếp thành các món ăn truyền thống của dân tộc Mông - Thái mình. Chính vì thế, đôi má họ lúc nào cũng hây hây đỏ, miệng cười tươi hiện rõ niềm vui làm mờ đi sự khắc khổ trên gương mặt.

Bí thư Chi đoàn thanh niên bản Nậm Cứm là Vàng A Quang thú nhận với chúng tôi: “Nếu khi xưa tổ tiên không nghĩ ra hội ném pao vào dịp Tết Độc lập hằng năm thì chắc bản hôm nay sẽ phải đối mặt với tình trạng hôn nhân cận huyết như ở một số dòng họ Mông trên các đỉnh núi khác. Con gái Thái đã xinh lại thách cưới nhẹ nên hội ném pao năm nay kiểu gì em cũng tìm cớ “bắt quen” một cô nếu thấy hợp sẽ đem bạc trắng xuống thách cưới về làm vợ”.

Chiều Thu trời se lạnh, bản Nậm Cứm ngập ngụa mây mù. Vâng! Chỉ mai kia thôi, nơi đây sẽ vang lên tiếng cười rộn rã của các chàng trai Mông và ánh mắt thẹn thùng ở các cô gái Thái. Họ rồi sẽ xúng xính trong bộ váy áo rực rỡ sắc màu chơi ném pao giữa đỉnh trời ngày Tết Độc lập... để được phải lòng ánh mắt, nụ cười trong veo của nhau mà thành nghĩa vợ chồng trăm năm hạnh phúc...

Mùa Tết độc lập với người Mông Tây Bắc Hè qua, Thu đến chúng tôi thực hiện cuộc lãng du trên khắp rẻo cao Tây Bắc để chiêm nghiệm dịp Tết Độc lập mà ...

Mùa Tết độc lập với người Mông Tây Bắc Thu về! Ai xui các chàng trai Mông đi “bắt vợ” về bản nhà Co Nghè, xã Co Mạ, huyện Thuận Châu , tỉnh Sơn ...