Nguyễn Du và “Truyện Kiều” vì thế đã được rất nhiều tổ chức, nhà khoa học xã hội trong nước, nước ngoài nghiên cứu, khảo cứu, viết chuyên luận, tham luận. Đã có nhiều cuộc hội thảo và rất nhiều công trình về nó. Còn tiểu thuyết viết về Nguyễn Du xưa nay là hiếm. Được biết, năm 2010 Nguyễn Thế Quang có tiểu thuyết về Nguyễn Du, và năm 2023 xuất hiện tiểu thuyết “Còn có ai người khóc Tố Như” của Võ Bà Cường.

Tôi chưa được đọc tiểu thuyết của Nguyễn Thế Quang nhưng đọc “Còn có ai người khóc Tố Như”. Sau khi đọc hết cuốn sách (296 trang, 255 trang tiểu thuyết) cùng các bài viết Lời thưa, Lời tựa, Lời bạt, bài giới thiệu, Lời tác giả, tôi cũng thấy “Ở chừng mực nào đó sự hình thành, ra đời của một tác phẩm văn học có nét tương đồng với sự hình thành, khai mở của một bông hoa…” , “Đặc biệt, tiểu thuyết đã tái hiện quãng thời gian 10 năm Nguyễn Du sống ở Thái Bình, quê vợ của đại thi hào…” (Nguyễn Bình Phương, trích Tạp chí VNQĐ). Nhà văn Võ Bá Cường hoàn thành tác phẩm sau một thời gian có những tìm hiểu, nghiên cứu chặng đường 10 năm Nguyễn Du về lánh nạn sau khi triều đại Lê - Trịnh sụp đổ, lấy vợ, sinh sống ở trấn Sơn Nam Hạ (Quỳnh Côi, tỉnh Thái Bình) để ra đời “Truyện Kiều”. Tuy nhiên, “Còn có ai người khóc Tố Như” hư cấu dễ dãi, đặt ra nhiều vấn đề cần bàn, cần làm rõ.

Nhà văn Võ Bá Cường gửi lời cảm ơn tại buổi giới thiệu sách

Về nghệ thuật viết tiểu thuyết: Cuốn sách hoàn toàn không phải thể loại tiểu thuyết (mặc dù được coi là tiểu thuyết dã sử). Thực chất là một cuốn sách không hẳn thuộc thể loại nào với nhiều chi tiết hư cấu, sử dụng lẫn lộn thể kí, tạp văn, tổng kết, bình luật, khẩu ngữ sáo rỗng... làm rối loạn nhận thức người đọc. Tuyến nhân vật được cấu trúc đơn tuyến, nhưng kiểu “đầu Ngô mình Sở”, tính cách nhân vật không nhất quán, chắp vá lung tung. Lúc thì hao hao như dã sử, lúc lại nhảy sang cách trình bày của công trình biên khảo, nhiều đoạn đặc sệt báo cáo tư liệu, bình luận, tổng kết về thân thế, sự nghiệp Nguyễn Du.

Về nội dung “Còn có ai người khóc Tố Như” làm sai lệch sự thật lịch sử: Việc tìm hiểu thân thế, sự nghiệp của Nguyễn Du chủ quan, hời hợt dẫn đến việc miêu tả 10 năm “cát bụi” ở quê vợ chưa phản ánh đúng sự thật đã được khẳng định trong gia phả dòng họ Nguyễn Tiên Điền. Cuốn gia phả này do NXB Văn học ấn hành (6/2016), GS.TS Mai Quốc Liên (Trung tâm Nghiên cứu Quốc học), chủ biên và nội dung tập thơ chữ Hán “Bắc hành tạp lục” của Nguyễn Du. Tác giả bất chấp sự thật của gia phả, sử dụng phương pháp “đẽo chân cho vừa giày”. Không có sự nghiên cứu về tư liệu, cũng như điền dã thực địa nên không tiếp cận được những điểm cốt lõi trong tư tưởng Nguyễn Du. Ông biến Nguyễn Du thành người phát ngôn cho những triết lí vụn vặt, nông cạn, qua đó hạ thấp tầm vóc của Nguyễn Du.

Tác giả không đi từ các nhân vật trong “Truyện Kiều” để hư cấu những số phận dưới chế độ phong kiến thối nát trong 10 năm gió bụi mà viết lan man, miêu tả hời hợt, dễ dãi. Trong 4 chương đầu, bằng lối tạp văn, tác giả miêu tả Nguyễn Du rời kinh thành để về Trấn Sơn Nam là một Nguyễn Du như đi dạo chơi, lãng đãng, đa tình, dễ xiêu lòng, không phép tắc. Một số cảnh huống lộn xộn, phong cách Nguyễn Du không phải là con nhà “trâm anh thế phiệt”, không khắc hoạ được nội tâm của đại thi nhân, điển hình là cuộc giao tiếp với chúa Trịnh…

Sai về lịch sử có thể dẫn ra rất nhiều chi tiết. Mặc dù tiểu thuyết được hư cấu nhưng viết về nhân vật lịch sử thì không được làm lệch chuẩn về sự kiện lịch sử. Điển hình như viết khiến bạn đọc hiểu Nguyễn Trãi là “hậu thế” của Nguyễn Du: “Lúc xong việc vỡ rồi, người ta dùng chân tay đập vỡ vứt vào bờ tre, giậu ruối làm chỗ ở cho con thằn lằn, thạch sùng trú thân. Biết bao cảnh dâu bể phải vượt, đến như Nguyễn Trãi hậu thế cũng phải thốt lên…” (tr.54-55). Còn ở trang 174 (chương X: “Đời người biết chữ nhiều lo lụy”) viết về giấc mơ của Nguyễn Du liên tưởng tới Nguyễn Trãi: “Trãi kéo đầu Du gối lên bắp vế của mình. Du không chịu, muốn đầu Trãi gối lên vế mình mới đúng” là sự ngạo mạn, trịch thượng của Nguyễn Du với Nguyên Trãi. Lại nữa: “Trãi nói. Mắt ngươi sáng hơn mắt Trãi vì sớm nhận ra bóng tối và ánh sáng. Mắt Trãi còn, lúc nhập nhằng, lúc thế này thế kia”. Nên nhớ, Nguyễn Trãi sinh năm 1380, Nguyễn Du sinh năm 1761, hai nhà tư tưởng lớn ra đời cách nhau khoảng 380 năm thì Nguyễn Trãi sao bị coi là “hậu thế”. Nguyễn Du sinh sau 12-15 đời sao có thể xấc xược, ngạo mạn, xúc phạm tổ tiên thế được.

Có những nội dung mâu thuẫn như năm 1796 Nguyễn Du vào Gia Định phò Nguyễn Ánh và bị Nguyễn Thận bắt tù 3 tháng. Sau khi được thả mới về quê vợ Thái Bình. Lịch sử là như vậy, nhưng tác giả viết năm đó Nguyễn Du chia tay Thăng Long và chuyến du thuyền về Thái Bình vào năm Bính Thìn là sai.

Cũng trong “Còn có ai người khóc Tố Như”, rất nhiều chi tiết sai lệch như Nguyễn Du phải tá túc ở Bích Câu Đạo Quản (trên thực tế khi ở kinh thành, Nguyễn Du sống trong dinh thự của cha, anh, là quan đại thần như Nguyễn Khản, Nguyễn Nghiễm). Chính Võ Bá Cường cũng viết “Nguyễn ngẫm thời thế những ngày mình sống với cha anh trong phủ đệ…” (tr.122). Lúc Nguyễn Du chạy loạn vào thời điểm triều đình Lê -Trịnh sụp đổ (sau khi Nguyễn Khản chết), Nguyễn Du chạy từ Thái Nguyên về quê chứ không phải từ kinh thành; quê mẹ Nguyễn Du là làng Hoa Thiều thuộc huyện Đông Ngàn, Kinh Bắc (nay là huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh), tác giả viết là làng Thiều Hoa. Các địa danh Bạch Lãng, Phong Nguyệt Sào nhắc đi nhắc lại với tần suất cao nhưng ít ăn nhập với nhân vật và nội dung tác phẩm. Còn miêu tả mối tình Nguyễn Du với Đoàn Thị Huệ “thơ mộng hoá” nhưng nặng chất cải lương…

Ở chương cuối cùng (chương XVI) “tiểu thuyết bỗng biến thành bản tổng kết của tác giả về cuộc đời, sự nghiệp của Nguyễn Du. Võ Bá Cường viết: “Nhân dân tự hào đẻ ra được một Nguyễn Du. Nguyễn Du tự hào đẻ ra được Truyện Kiều”, và “Ông là viên ngọc đẫm lệ của dân, viên ngọc hội tụ đủ đức tính con người: NHÂN ÁI - KHIÊM TỐN - DŨNG - KHÍ - CÔNG BẰNG. Đức tính con người Nguyễn có cả trong ngọc, nó là viên hồng ngọc, hoàng ngọc, bạch ngọc”… là điển hình của ngôn từ sáo rỗng…

Tiểu thuyết “Còn có ai người khóc Tố Như” nếu thâm nhập vào quần chúng sẽ có hại, bởi làm sai lệch nhận thức về một Nguyễn Du - Đại thi hào - Danh nhân văn hóa thế giới. Từ đó, cơ quan chức năng quản lí nhà nước về xuất bản, in, phát hành nên xem xét và xử lí theo quy định của Luật Xuất bản hiện hành.