Người Việt thường thắp hương vào các dịp giỗ chạp, lễ, tết,... Thông qua các lễ vật được dâng lên bàn thờ tổ tiên như hoa, quả, rượu, trà, bánh kẹo,… cùng các nghi thức cúng bái, họ tỏ lòng thành kính, báo cáo chuyện gia đình và cầu mong sự che chở của tổ tiên.

1. Theo truyền thuyết Lạc Long Quân và Âu Cơ, thuỷ tổ của người Việt là dòng giống con Rồng cháu Tiên. Nền văn hoá của người Việt gắn liền với nền nông nghiệp lúa nước. Lao động với cây lúa và ruộng đồng khiến họ luôn đối mặt với nhiều khó khăn gian khổ, trở ngại như sự biến đổi của thời tiết, thiên tai, dịch bệnh hoành hành… Sự gắn bó với đất đai, mật thiết với thiên nhiên đã cho người Việt niềm tin rằng tổ tiên luôn bên cạnh, đồng hành, chở che giúp họ cùng con cháu vượt qua chông gai, thách thức và luôn phù hộ cho họ có những vụ mùa bội thu, đảm bảo cuộc sống ấm no, hạnh phúc.

Người Việt tin rằng, chết chỉ là sự chia tách tạm thời về mặt thể xác và linh hồn, vì sau khi rời thể xác, linh hồn vẫn tiếp tục tồn tại ở một thế giới khác, mà chúng ta thường gọi là cõi âm. Nghĩa là, trong quan niệm của họ, giữa cõi dương và cõi âm luôn có sự tương tác. Thứ nữa, người Việt cũng ảnh hưởng sâu sắc quan niệm của một số tôn giáo, đặc biệt là Phật giáo về việc báo hiếu phụ mẫu, tổ tiên. Niềm tin và tín ngưỡng vào cái thiêng, cái siêu nhiên như quan niệm “sống tết, chết giỗ”, “cao nấm ấm mồ”,… đã thôi thúc họ tổ chức những nghi lễ cúng bái đầy trang nghiêm, thành kính để thay lời tri ân, tưởng nhớ đến ông bà tổ tiên nguồn cội; dặn dò, nhắc nhở con cháu bài học đạo lí “uống nước nhớ nguồn”, “ăn quả nhớ kẻ trồng cây”.

Ảnh minh họa

Vì thế, khi bày mâm thờ cúng tổ tiên, thắp nén hương, người Việt mới thấy toại nguyện, ấm áp và yên lòng. Nén hương như nối kết, quyện hòa cõi âm và cõi dương, gói tấm lòng thành của con cháu đến với ông bà tổ tiên. Cúi đầu kính cẩn, thiện tâm theo làn khói trắng lan tỏa ấm áp, thanh tịnh, họ tự nhắc nhở mình sống tốt, sống ngay thẳng, sống nhân ái hơn.

2. Tết Nguyên đán đóng vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của người Việt. Đây là thời điểm để mọi người thực hiện nhiều hoạt động, phong tục tập quán truyền thống như cúng tổ tiên, hái lộc, xông nhà, chúc Tết, mừng tuổi,... nhằm tri ân tổ tiên, tạo mối khăng khít về huyết thống, tình cảm gia đình và cầu mong một năm mới tốt lành, sức khỏe dồi dào, an khang, thịnh vượng.

Trong chuỗi các nghi lễ của ngày Tết, tất niên là lễ cúng quan trọng cuối cùng trong năm với ý nghĩa tống tiễn những điều không may mắn của năm cũ và chào đón những điều tốt đẹp cho năm mới.

Tầm khoảng hai tuần trước Tết, phố phường, làng mạc đã lan tỏa không khí rộn ràng, nhộn nhịp. Ai ai cũng cảm thấy hân hoan, háo hức, tràn đầy năng lượng tích cực. Người mua kẻ bán tấp nập. Các con đường như khoác lên mình chiếc áo mới với những sắc màu tươi vui, sinh động. Từ trong nhà ra ngoài ngõ đều được dọn dẹp, trang hoàng chu đáo. Mâm cỗ, bánh trái được bày biện theo truyền thống Tết Việt. Việc chăm sóc sửa soạn bàn thờ gia tiên bao giờ cũng được chú ý vì đây cũng là nét đẹp văn hóa truyền thống. Nó cũng góp phần giúp người Việt ý thức chăm sóc, gìn giữ cái phần hồn của mình khi đứng trước bàn thờ tổ tiên. Cuộc gặp gỡ dẫu vô hình, mang tính tâm linh nhưng mỗi người đều như được mở lòng và cảm thấy an yên, thanh tịnh. Trước đây, công việc này thường giao cho người đàn ông với quan niệm rằng đó là trách nhiệm và vai trò của người đứng đầu. Ngày nay, tuy không phân biệt nam nữ nhưng khi thắp hương khấn vái ông bà tổ tiên, người đàn ông lớn tuổi nhất trong gia đình luôn lo việc cúng bái.

Lễ cúng tất niên thường được tổ chức vào chiều 30 Tết, với hai mâm: Cúng gia tiên và cúng thiên địa. Mâm cúng gia tiên được dọn bày từ các món ăn truyền thống như bánh chưng, bánh tét, thịt gà, lợn, giò, chả, xôi,... Mâm cúng thiên địa đơn giản hơn, thường là mâm cúng chay với gạo, muối, rượu, hoa quả,... Tùy vào hoàn cảnh, điều kiện, mỗi gia đình có mâm cỗ cúng khác nhau nhưng dù đơn giản hay sang trọng đều không thể thiếu sự thành tâm và lòng biết ơn. Bởi, hiếu thảo nào đâu cần mâm cao cỗ đầy, chỉ cần tấm lòng thành kính là đủ để sưởi ấm tâm hồn, vun đắp tình thân. Trong dịp này, nếu người đàn ông thể hiện vai trò trụ cột khi đứng ra cúng bái thì người phụ nữ lại có cơ hội thể hiện sự khéo léo, đảm đang của mình qua những món ăn ngon, thịnh soạn.

Dù đi xa hay bận bịu, người nào cũng mong muốn được trở về nhà, cùng gia đình quây quần sum họp bên mâm cỗ cúng tất niên, vui vẻ chuyện trò, thưởng thức những món ăn do người thân yêu của mình chế biến. Lễ cúng tất niên vì thế mang nhiều ý nghĩa như đánh dấu sự kết thúc và tiễn biệt năm cũ, chuẩn bị chào đón năm mới; mời ông Công, ông Táo trở về trần thế tiếp tục cai quản công việc bếp núc cho gia đình. Lễ cúng tất niên còn là dịp để tưởng nhớ và mời những người đã khuất tham gia bữa cơm cùng gia đình; con cháu thể hiện tấm lòng hiếu thảo, tôn kính đối với tổ tiên ông bà gia tiên; và cũng là thời điểm hợp lí để các thế hệ gặp gỡ, chuyện trò, chia sẻ niềm vui trong ngày cuối năm.

Có một số địa phương, trước khi diễn ra bữa cơm tất niên, gia đình thường ra mộ thắp hương để mời tổ tiên ông bà cùng về tham dự, chung vui. Có nơi thì thắp hương mời tổ tiên ông bà ngay tại bàn thờ gia tiên. Dù cách thức chuẩn bị có khác nhau thế nào thì bữa cơm tất niên vẫn là một nét đẹp văn hóa truyền thống in đậm trong tâm khảm biết bao thế hệ. Ai nấy đều khao khát không khí ấy, vì chỉ ở đó, họ mới thấy được sự nồng nàn, ấm áp vô biên của tình thân.

Trải qua bao thăng trầm, Tết Nguyên đán luôn phản chiếu những nét đẹp văn hóa đặc sắc độc đáo của người Việt. Dẫu có băn khoăn so sánh khác biệt giữa sắc màu Tết xưa và Tết nay, hay nuối tiếc trước một số đổi thay, mai một của phong tục, lễ nghi thì lễ cúng tất niên cuối năm vẫn là phần lễ đặc biệt quan trọng, không thể thiếu, vẫn lưu giữ những vẻ đẹp, ý nghĩa và giá trị riêng biệt của nó. Vì hương thơm từ tấm lòng, từ cội nguồn mà ra. Người với người nương theo khói hương để xích lại gần nhau hơn, tận hưởng và hết mình trong mối giao cảm tuyệt diệu của đất trời, vạn vật.