Về Vườn Quốc gia Tràm Chim để được trải nghiệm thu, đập và thưởng thức lúa trời… là một thú vui của khách du Xuân. Lúa trời là loại nông sản quý hiếm cao cấp, được triều Nguyễn đưa vào cung đình dùng trong những ngày đại lễ, cúng tế và tiếp đãi thượng khách. Quần thể lúa trời hiện còn được lưu giữ và bảo tồn khoảng 1.000ha tại Vườn Quốc gia Tràm Chim, huyện Tam Nông, tỉnh Đồng Tháp. Theo “Gia Định thành thông chí” của Trịnh Hoài Đức, lúa trời còn gọi là “quỷ cốc”; người dân Đồng Tháp Mười thì gọi là “lúa ma”. Loại lúa này không ai gieo sạ mà tự nhiên mọc trên cánh đồng mênh mông nước của Đồng Tháp Mười, sống khỏe trong môi trường khắc nghiệt như khô hạn, lũ lụt, phèn mặn và chống chọi được sâu bệnh...

Thu hoạch lúa trời

Lúa trời tại đây có tên khoa học Oryza rufipogon là giống lúa có nguồn gen quý kháng rầy nâu, rầy lưng trắng. Hằng năm, khoảng tháng Tư dương lịch, bắt đầu mùa mưa, hạt lúa trời nảy mầm và mọc cao chừng 5 tấc, thân lúa cứng, lá to; rễ có khả năng khử các chất gây chua, hút dinh dưỡng, nước trong đất để tăng trưởng…

Từ tháng 8 đến tháng 12, cây lúa vươn dài, ngoi lên khỏi mặt nước, trổ đòng, đơm bông, vào hạt chắc rồi chín vào lúc nửa đêm và rơi rụng lúc mặt trời vừa ló dạng… Bông lúa to, dài và thẳng hơn lúa thường, hạt trên bông rất thưa, nhỏ… Ông Lê Chế Linh, cán bộ Khu Du lịch Tràm Chim cho biết: “Cây lúa trời có đặc tính chống được lũ. Mùa lũ, nước dâng cao, trong một đêm lúa sẽ vươn lên khỏi mặt nước. Nước lên tới đâu, lúa lên tới đó. Hạt lúa nhỏ có đuôi rất dài, sản lượng thấp nên chỉ còn trong Vườn bảo tồn chứ ở ngoài người ta tiêu diệt hết, vì nếu để bị lai sang lúa sản xuất sẽ ảnh hưởng đến năng suất. Do sống trong tự nhiên nên dưỡng chất trong lúa trời rất tốt cho sức khỏe…”.

Ngày xưa cư dân Đồng Tháp Mười thường đi gặt lúa trời vào lúc nửa đêm, tới hừng sáng là chở lúa đầy xuồng về nhà... Khi thu hoạch lúa trời, ít nhất phải có 2 người với đầy đủ phương tiện và dụng cụ, một chiếc xuồng ba lá căng tấm đệm dài gần 2m, cao 1,5m ở giữa theo chiều dọc của xuồng với hai cây đứng. Cây trước cao 2,5m và cây sau chỉ cao bằng tấm đệm… được gọi là cây cần câu. Hai cần đập bằng tre dài khoảng 2,5m nằm hai bên và dọc theo chiều dài tấm đệm. Một đầu buộc chặt vô cây cần câu, khoảng giữa cần đập cột dây treo trên đầu cần câu. Khi đập lúa, người đứng mũi chống xuồng đi vào đám lúa ma, người ngồi sau cầm hai cần đập, đập lúa vào tấm đệm cho rụng hạt vào trong xuồng. Mỗi bông lúa chỉ rụng một hoặc hai hạt nên phải vất vả, khó nhọc từ nửa đêm đến sáng mới thu đập được đầy xuồng… Trung tâm Du lịch và Giáo dục môi trường Vườn Quốc gia Tràm Chim đã tổ chức cho du khách trải nghiệm thu hoạch lúa trời vào sáng sớm tinh mơ với những chiếc xuồng có các dụng cụ thu hoạch tại 134ha ở khu vực Trạm Phú Hiệp, Phú Đức (chiếm 16% diện tích lúa trời hiện có trong Vườn Quốc gia Tràm Chim)…

Sau khi đập xong, lúa trời đem về ngâm nước ba ngày rồi phơi cho rụng đuôi trước khi cho vào cối giã thành gạo như lúa thường, nhưng không giã quá trắng. Hạt gạo lúa trời dài hơn gạo thường và có hàm lượng dinh dưỡng cao. Khi nấu, đổ gạo và nước vào nồi đất, úp một lá sen vào nồi trước khi đậy vung, đốt bằng củi hoặc rơm, nếu dùng nhiên liệu khác sẽ làm giảm hương vị. Cơm nấu bằng gạo lúa trời có màu hồng nhạt và hương vị ngọt, béo, thơm, dẻo... Cách nấu cơm gói lá sen hiện nay được nhiều nhà hàng, quán ăn đặc sản ở khu du lịch sinh thái Gáo Giồng, huyện Cao Lãnh, tỉnh Đồng Tháp thực hiện để giới thiệu món ăn của ông cha thời khẩn hoang, đáp ứng nhu cầu ẩm thực của du khách… Trong lúc nấu cơm bằng gạo lúa trời, không ít người tranh thủ chắt nước rồi bỏ vào chút đường phèn hay mật ong để có một thức uống thơm ngon… Lúa trời còn để chế biến bột dinh dưỡng chất lượng cao cho trẻ em, làm bột tinh lọc đổ bánh xèo và các loại bánh thơm ngon, bổ dưỡng khác…

Lúa trời là loại giống lúa quý hiếm đang được bảo tồn lưu trữ nguồn gen tại Vườn Quốc gia Tràm Chim để gửi sang Viện Lúa quốc tế (IRRI) làm thành giống lúa mới thuộc nhóm IR chịu phèn, đáp ứng nhu cầu canh tác ở những vùng U Minh, Đồng Tháp Mười và Tứ giác Long Xuyên.