Sự thăng trầm của lửa

Tranh bút lửa, hay nghệ thuật khắc bút lửa du nhập vào Việt Nam chừng gần 70 năm, và Đà Lạt là nơi phát nguồn, tạo nên tiếng tăm cho loại hình nghệ thuật đầy kén chọn này. Người được xem như bậc thầy đầu tiên của nghệ thuật tranh bút lửa xứ này là họa sĩ Bùi Văn Dưỡng từng tốt nghiệp Trường Cao đẳng Mĩ thuật Paris.

Chiếc bút lửa dù trên thị trường có bán nhiều loại, nhưng mỗi nghệ sĩ với kĩ thuật của mình lại thích dùng những chiếc bút lửa do mình tự chế tác hơn. Bút lửa là sợi dây dẫn điện nối cây bút có ngòi bằng đồng với nguồn điện từ chiếc ổn áp biến điện từ 220V sang 12V và tạo nên nhiệt độ, đốt cháy bề mặt gỗ để tạo đường nét. Nhiều người bảo, nghệ thuật tranh bút lửa là nghệ thuật chơi với lửa. Bởi người họa sĩ phải làm chủ được ngòi bút với sức nóng, nếu không chỉ cần một chút lơ là sơ sẩy, ngọn lửa sẽ phá hỏng cả bức tranh. Chính vì thế, người họa sĩ phải có kinh nghiệm, sự nhạy cảm, kĩ thuật và cả óc sáng tạo cùng đôi tay khéo léo, để làm sao cho ngòi bút đạt độ nóng như ý và lướt trên gỗ thông bằng những đường nét để tạo nên những hình khối, màu sắc đẹp. Cái hay của người nghệ sĩ là nhấn nhá, điều chỉnh nhiệt độ, từ đó tạo ra nét đậm nhạt, độ nông sâu của vết cháy. Bàn tay khi thao tác với tranh phải thật sự có “con mắt”. Có được trình độ ấy không phải một sớm một chiều, ngoài năng khiếu thiên bẩm thì người nghệ sĩ phải có sức khỏe, đôi tay và con mắt sắc sảo cùng thời gian luyện tập tính bằng nhiều năm.

Nguyễn Khánh Hoàng, họa sĩ chuyên vẽ tranh bút lửa ở chợ đêm Đà Lạt, là một trong số họa sĩ ít ỏi còn lại gắn bó lâu năm với nghề.

Trong nghệ thuật bút lửa, không chỉ tại Đà Lạt mà ở nhiều nơi khác như Hà Nội, Huế, Quy Nhơn, TP Hồ Chí Minh,... thì đề tài sáng tác của tranh bút lửa khá đa dạng, từ các bức vẽ thư pháp đến các chủ đề con người, tôn giáo, phong cảnh và đặc biệt là chân dung được rất nhiều người ưa chuộng. Tranh bút lửa chỉ có màu tự nhiên của gỗ và màu nâu của gỗ cháy. Tuy nhiên nhờ những nét vẽ sắc sảo và sự phối màu hài hòa mà tranh vẫn rất thu hút; màu trắng sáng và hơi ngả vàng của gỗ cũng góp phần tạo nên sự độc đáo của tranh bút lửa. Dù không nhiều màu sắc nhưng mỗi họa tiết từ bức tranh bút lửa vẫn toát lên vẻ đẹp riêng.

Trong nhao nhác hồi sinh

Dưới bàn tay tài hoa của nghệ nhân, những đường nét dần hiện ra trên mặt gỗ một cách sống động, khắc họa nên những bức tranh tuyệt đẹp về phong cảnh, câu chữ và chân dung con người của thành phố mộng mơ. Được sáng tác bằng chất liệu độc đáo, đẹp mộc mạc nhưng không kém phần tinh tế, tranh bút lửa từ lâu trở thành sản phẩm nghệ thuật hấp dẫn, mang đậm dấu ấn văn hóa của phố núi Đà Lạt. Nhưng rồi, một dạo nghệ thuật tranh bút lửa cũng thoái trào. Không có khách du lịch, sự bão hòa của những tác phẩm, sự thiếu sáng tạo, khiến tranh bút lửa không còn thu hút du khách.

Họa sĩ Huỳnh Vương, một người nhiều năm đau đáu với nghề chia sẻ, đã có một thời tranh bút lửa ở Đà Lạt thịnh hành, được nhiều người yêu thích. Đội ngũ họa sĩ, nghệ nhân tranh bút lửa lên tới hàng trăm người, lập ra nhiều đội nhóm, hợp tác xã chuyên làm tranh, sản phẩm không chỉ được tiêu thụ trong nước mà còn theo chân du khách ra nước ngoài. Nhưng rồi thế thời lại đến, khi những dòng tranh khác nổi lên theo thị hiếu, cộng với việc cạn kiệt về đề tài, ý tưởng đã khiến nghệ thuật tranh bút lửa chấp chới lênh đênh. Đà Lạt bây giờ những họa sĩ theo dòng tranh bút lửa đếm chưa hết mười đầu ngón tay.

Họa sĩ Nguyễn Khánh Hoàng là một trong số ít người còn nương lại với nghệ thuật bút lửa, cho rằng, bút lửa và tranh đã như định mệnh đời anh. Trong góc nhỏ của chợ đêm, Hoàng lặng lẽ, mê mải cầm bút lửa lướt nhanh trên tấm gỗ trắng mịn. Từ dòng điện, cây bút đỏ lựng lên đã vạch trên phiến gỗ những đường vân cháy sém. Một làn khói mỏng quyện với mùi thơm dịu bay lên và rồi những đường nét, hình khối dần hiện ra. Khi ngọn lửa của bút và ngọn lửa của tâm huyết được “thả” vào tranh, hòa quyện với nhau tạo nên những bức tranh tinh tế nhưng vẫn chân chất vô cùng. Những năm gần đây, dù gặp nhiều khó khăn nhưng dòng tranh bút lửa này vẫn như mạch ngầm bền bỉ chảy, mà những họa sĩ như Hoàng đang cố gắng thổi lên ngọn lửa nghệ thuật ấy trong thị hiếu của mọi người.

Có lẽ, nghệ thuật tranh bút lửa chưa bao giờ là dễ dãi, người ta đến và đi với nghề âu cũng là lẽ thường tình. Mà khó hơn bởi tranh bút lửa không phải là ngành có thể sản sinh được nhiều họa sĩ. Người họa sĩ với bút lửa lâu nay chỉ được trao truyền, tiếp nối bằng cách tự vận động tự học, tự rút kinh nghiệm, tự sáng tạo mà không có trường lớp đào tạo bài bản nào. Trong thời đại hậu dịch bệnh, kinh tế còn nhiều khó khăn nên nhiều nghệ sĩ dẫu có đam mê cao ngút trời, nhưng cân đong giữa áo cơm hằng ngày cho gia đình, với niềm đam mê nghệ thuật đã khiến họ cắn răng kiếm kế khác mưu sinh. Số nghệ sĩ ít ỏi còn lại cố gắng bám trụ với nghề, nhao nhác khao khát hồi sinh cho dòng tranh khó này. Đã có một số nghệ sĩ thử nghiệm, sáng tạo ra các kĩ thuật và chất liệu mới như thay vì vẽ trên gỗ, có người đã vẽ bút lửa trên giấy. Chẳng riêng bạch tùng, gỗ me, gỗ xá xị đều có thể trở thành tuyệt tác bút lửa. Hay có người đã kết hợp nhiếp ảnh và tranh bút lửa để tăng sự sáng tạo, cũng có người hướng nghệ thuật bút lửa tới trường phái tranh trừu tượng...

Bây giờ, những họa sĩ tranh bút lửa còn lại ở Đà Lạt vẫn theo đuổi đam mê nhằm vươn tới những tác phẩm có giá trị nghệ thuật. Họ đau đáu nhu cầu sáng tạo, đổi mới giữa bản năng, kinh nghiệm, nghệ thuật với yêu cầu cơm áo gạo tiền mỗi ngày. Đó là bài toán khó với những người đang mải miết theo nghề. Giữa mùa thông và bộn bề hoa lệ của đô thị du lịch, chỉ còn chưa tới chục họa sĩ bút lửa vẫn lặng lẽ. Họ cứ mê mải với công việc của mình, ở một góc riêng.