Ngược dòng thời gian trở về với gốc tích của Lễ khai ấn thì đây là một tập tục có từ thế kỉ XIII của triều đại nhà Trần với mục đích tế lễ tiên tổ. Thời đó, Phủ Thiên Trường (Nam Định) Vua Trần mở tiệc chiêu đãi và phong chức cho những quan quân có công. Còn trong những năm kháng chiến chống Nguyên - Mông, Lễ khai ấn bị gián đoạn, tới năm 1262 được Thượng Hoàng Trần Thánh Tông cho mở lại. Thiên Trường không phải là Kinh đô nước Việt nhưng gắn với việc khai ấn, vì trong kháng chiến chống Nguyên - Mông, Thăng Long thực hiện “vườn không nhà trống”, rút lui chiến lược thì nơi đây là căn cứ địa dễ tiến thoái để tận dụng địa thế và huy động sức người, sức của cả một vùng Trấn Nam Sơn Hạ (Phủ Thiên Trường). Vậy nên danh sĩ Phạm Sư Mạnh mới gọi nơi đây là “Hùng thắng Đông kinh hộ ấn vàng”.

Trải qua bao thế kỉ, ấn cũ không còn. Năm 1822, Vua Minh Mạng qua Ninh Bình có ghé lại đây và cho khắc lại. Ấn cũ khắc là “Trần triều chi bảo”, ấn mới khắc là “Trần triều điển cố” để nhắc lại tích cũ. Dưới đó có thêm câu “Tích phúc vô cương”. Từ đó đến nay, Lễ khai ấn nhằm vào giờ Tý, ngày Rằm tháng Giêng (từ 11 giờ đêm ngày 14 đến 1 giờ sáng ngày 15 tháng Giêng) là một tập tục văn hóa mang tính nhân văn để nhà Vua tế lễ Trời, Đất, Tiên tổ thể hiện lòng thành kính biết ơn non sông, cha ông. Đây cũng là việc làm có ý nghĩa nhằm bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc, tưởng nhớ công đức của các bậc tiền bối đã làm rạng danh quê hương, đất nước, nhắc nhở động viên mọi người làm tốt công việc của mình trong năm mới.

Hòm ấn được đặt trang trọng trên ban thờ, trong hòm có hai con dấu. Quả nhỏ trên mặt khắc hai chữ “Trần Miếu”, quả lớn có khắc những chữ: “Trần Triều Tự Điển, Tứ phúc vô cương” theo kiểu chữ triện. Đúng giờ Tý (12 giờ đêm) buổi lễ bắt đầu, một cụ cao niên nhất đứng ra thay mặt dân làng làm lễ. Tiếp đó, người rước hòm ấn đi theo nhịp trống, chiêng cùng ánh đèn, nến, tiến sang Đền Thiên Trường tiếp tục làm lễ, cuối cùng là tổ chức đóng dấu son đỏ trên các tờ giấy vàng chia phát cho những người tham gia dự buổi lễ, mang về treo tại nhà để cầu phúc, cầu may, tránh mọi hoạn nạn rủi ro trong năm.

Lễ khai ấn tại đền Cố Trạch và Thiên Trường hằng năm vẫn được dân làng Tức Mạc duy trì cho đến nay, song về hình thức nghi lễ có đơn giản hơn trước đây. Sau lễ khai ấn đầu năm tại đền Cố Trạch và Thiên Trường còn có Lễ hội lớn được mở vào dịp từ ngày 15 - 20/8 âm lịch hằng năm. Cũng giống Lễ hội khác nó bao gồm các nghi lễ và sinh hoạt văn hóa dân gian, nghi lễ ở đây diễn ra với các lễ rước từ các đền chùa xung quanh về làm lễ dâng hương và tế tự ở Đền Thiên Trường thờ 14 vị vua Trần và đền Cố Trạch thờ Trần Hưng Đạo.

Các đám rước gồm có: Cờ, bát kiệu, kiệu Long đình, đội trống nhạc lễ cùng đông đủ các bô lão và dân các làng xung quanh tham dự. Khi đám rước về đến Đền thì nghi lễ được diễn ra. Trước đây, chỉ có Lễ chứ không có Hội, sau này do nhận thức được tầm quan trọng của các di tích, các cấp, các ngành chỉ đạo nghi lễ, gắn với sinh hoạt văn hóa tổ chức thành Lễ hội lớn: Lễ hội Đền Trần, Lễ hội Trần Hưng Đạo.

Lễ dâng hương với nghi thức 14 cô gái đồng trinh đội 14 mâm hoa, sau khi làm lễ ở ngoài sân theo tiếng nhạc lễ đi thẳng vào trong đền dâng lên trước ngai thờ của 14 vị vua. Tiếp theo, Lễ dâng hương và Lễ đại tế của các bô lão trong làng nhằm diễn tả lại những nghi thức của Triều đình phong kiến xưa, đó là Lễ tế ở Đền Thiên Trường, Lễ tế ở Đền Cố Trạch. Sau phần Lễ là phần Hội với các sinh hoạt văn hóa khá phong phú và độc đáo như hội diễn võ của 3 thế hệ (ông, cha, con). Tại sân Đền Thiên Trường còn diễn ra cuộc đấu vật, múa rồng, múa sư tử… hội chọi gà, ném vòng cổ chai, chơi đu, chơi cờ thẻ… Đặc biệt, múa bài Bông, một điệu múa mừng chiến thắng của quân dân thời Trần. Tương truyền do thái sư Trần Quang Khải sáng tác và dạy cho các ca vũ ở cung đình, sau này dân làng Phường Bông (Mỹ Trung) vốn xưa là phường múa hát phục vụ cung đình, tập luyện các điệu múa này và trình diễn trong các dịp Lễ hội đền Trần. Ngoài Lễ hội lớn, tháng 8 âm lịch hằng năm đúng vào ngày kị Trần Hưng Đạo tại đền Cố Trạch còn có những ngày kị giỗ khác như ngày giỗ của thân phụ Vương Mẫu, các con, các lão tướng của Trần Hưng Đạo. Tất cả các nghi lễ tại di tích đền Trần từ lâu đã lưu giữ được các phong tục cổ truyền của dân tộc, phần nào tái hiện được một thời kì lịch sử hào hùng của dân tộc, nội dung được thể hiện sống động và sâu sắc, hun đúc thêm tinh thần yêu nước, ý chí bất khuất chống ngoại xâm, đạo lí uống nước nhớ nguồn của mỗi người Việt Nam.

Năm nay, Lễ Khai ấn Đền Trần vẫn duy trì theo nghi thức truyền thống, đó là Lễ dâng hương và rước kiệu ấn từ đền Cố Trạch thờ Quốc Công Tiết Chế Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn sang đền Thiên Trường nơi đặt bài vị của 14 vị vua Trần và đặt ấn trước lư hương bàn thờ Trung Thiên tại nội cung. Tham gia nghi lễ có hàng trăm người, đại diện Hội Người cao tuổi, Mặt trận Tổ quốc và Nhân dân địa phương. Sau khi nhà đền dâng sớ Khai ấn, 14 cụ cao niên và đại diện một số ban, ngành được mời vào nội cung chứng kiến nghi lễ và đóng dấu khai ấn 10 cánh ấn bằng giấy màu vàng. Thủ từ Đền Trần sẽ chịu trách nhiệm cất giữ những lá ấn này để dâng lên các đình, chùa: Đình Tức Mạc, đình Kênh, đình Bái, đình Vĩnh Trường, chùa Tháp, Văn chỉ Hiền Đàn, đền Thiên Trường, đền Cố Trạch, đền Trùng Hoa và lưu tại hòm đựng ấn nhà đền. Đặc biệt, trong những ngày diễn ra Lễ hội Khai ấn người dân có thêm không gian du Xuân, vãn cảnh khi Dự án Khu trung tâm Lễ hội thuộc Khu Di tích lịch sử - văn hóa Trần đã hoàn tất giai đoạn 1.

Tổ chức Lễ hội Khai ấn Đền Trần Nam Định năm 2023 Ban tổ chức Lễ hội Khai ấn đền Trần Nam Định thông báo thời gian tổ chức lễ hội từ ngày 1 đến 6/2/2023 (tức ...