Khối nông sản khổng lồ hàng năm chủ yếu từ miệt vườn Phương Nam tới độ thu hái là ùn ùn tới cửa khẩu phía Bắc. Dĩ nhiên giữa hai bên cũng có hợp đồng, giao kèo… với mức độ pháp lí “bình dân - tiểu ngạch” dù biết luôn có rủi ro rình rập. Mỗi thùng hàng đều có chữ Hán với màu mè, hình vẽ các thông tin để chuyển tới khách hàng. Nhưng từ cái bình dân - tiểu ngạch ấy, đã phát sinh không ít vấn nạn mà nhiều năm nay ta hứng chịu, trong đó việc chậm thông quan qua cửa khẩu đã gây sức ép và làm thiệt hại cho Việt Nam. Người ngoài cuộc trách sao cứ đâm đầu vào chợ không đàng hoàng. Song, “đoạn trường ai có qua cầu mới hay”.

Lượng trái cây hằng năm khi còn ở bên ta thấy “to đùng” là bởi khoảng 70% xuất sang Trung Quốc, riêng quả thanh long tới 80%. Nhưng khi nó vào xứ tỉ người thì lọt thỏm. Cái sự “khổng lồ và lọt thỏm” đó được một doanh nghiệp cho biết, khi cộng lượng XK cả năm của toàn bộ các thị trường EU, Singapore, Nhật... chỉ bằng 2 ngày xuất đi Trung Quốc.

Mọi sự so sánh đều khập khiễng, song mở rộng câu chuyện này thì thấy đúng là phải bàn. Việc XK sang các thị trường châu Âu được coi là khắt khe, khẩu vị của khách hàng sang trọng, nên các hãng NK đều dè chừng, “thà loại nhầm còn hơn bỏ sót”, phạt vạ, thua lỗ sạt nghiệp như chơi. Bởi thế không loại trừ họ bày đặt thủ tục tầm soát kĩ thụật, bảo đảm tuyệt đối an toàn vệ sinh thực phẩm, cách rách, tốn kém nhưng số lượng mỗi phi vụ chẳng bõ bèn. Trong những phiền toái, có lẽ nhất hạng là chiếu xạ. Trung tâm chiếu xạ đã ít, gặp kì chuyên gia chậm sang vận hành là dài cổ chờ. Đấy là chưa kể các cơ quan công quyền phải theo đuổi đàm phán vài năm mới đạt được những thỏa thuận nhỏ.

Thực tế, sau 10 năm nỗ lực, trái xoài Việt Nam, trong đó có xoài Cao Lãnh, Đồng Tháp chính thức có “Tấm giấy thông hành” để XK sang Hoa Kỳ. Ngày 18/4/2019, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cùng tỉnh Đồng Tháp tổ chức Lễ công bố XK lô xoài đầu tiên của Việt Nam sang Hoa Kỳ trong niềm phấn khởi của lãnh đạo Bộ, ngành, địa phương, DN và bà con nhà vườn. Lô xoài chỉ 8 tấn nhưng ai biết từ đó đến nay bao nhiêu “đàn em” của những trái xoài tiên phong đó được hãnh diện đi Mỹ. Sau cái vinh quang chốc lát đó, ít ai hiểu bao nỗi nhọc nhằn về thủ tục, cước phí, chi gầm bàn, đa mang ơn huệ, tất cả bám vào trái cây, lờ lãi liệu còn được bao nhiêu?

Trong khi XK vào Trung Quốc, thấy gọn vì đòi hỏi chất lượng cùng các điều kiện khác dễ chịu, giá cao hơn bán nội địa, tiền tươi thóc thật, lại gần gặn, chóng vánh, giữ được trái cây tươi ngon. Đoàn xe vải thiều lăn bánh từ Bắc Giang, sau vài giờ là qua biên giới. Xa như phương Nam, đại xa chạy thâu đêm cũng chỉ vài ngày, khỏi đằng đẵng ngóng chờ như sang Tây, đi Mỹ. Có lẽ vậy, nên Trung Quốc tiếp tục là thị trường dẫn đầu TOP 10 các quốc gia NK rau quả Việt Nam.

Cái sự khổng lồ của thị trường Trung Quốc còn được minh chứng rằng, Thái Lan, Myanmar, Ấn Độ, Mỹ... cũng chọn Trung Quốc là thị trường XK rau quả. Đã thế, hiện Trung Quốc đang trồng nhiều trái cây tương tự, góp vào núi hoa quả cho tỉ dân. Chính thế buộc họ phải ra chính sách bảo hộ nông sản nội, đặt ra những yêu cầu mới về quy cách, phẩm cấp đối với trái cây NK. Vào chợ khổng lồ, song rau quả Việt vấp phải hai “núi cạnh tranh” là trái cây cùng loại từ nhiều nước hiện diện trên thị trường này.

Vấp vào rào cản mới thấy ngại, song tỉnh ra thì thấy là động cơ thúc giục buộc nông sản Việt Nam phải đổi mới từ hình dáng, màu sắc, mùi vị, đến những thông số kĩ thuật kiểm định bằng máy móc. Có vậy hoa quả Việt mới có thể đi xa, bay cao, chờ đặt hàng, không mong giải cứu. Rau quả Việt Nam đâu chỉ có xoài thơm, dứa ngọt, thanh long mát bổ… có thể sánh với nho Mỹ, táo Tân Tây Lan, cam Nam Phi, mà còn có hành tím, khoai lang, củ đậu, củ cải, su hào, bắp cải… Những thứ này, bán nội địa đã chật vật, vào chính vụ nhiều năm phải giải cứu. Họa may có cư dân các tỉnh giáp biên phía bên kia mua giùm, còn sang Tây là không thể.

Hội nhập sâu rộng, lộ trình đầu ra của trái cây Việt Nam tạm ví như gánh hàng rong từ đồng đất quê nhà, quen bán chợ làng, ra chợ huyện, dần dà chen chân vào chợ Đồng Xuân, Đông Ba, Chợ Hàn, Bến Thành… rồi thắng thuyết phục ở chợ bạn láng giềng mới tính vào được siêu thị Âu, Mỹ.

Để đạt được lộ trình bền vững đó, sản xuất - XK rau quả của Việt Nam phải thay đổi, nhanh và từ gốc. Thay đổi cái gì thì ai cũng biết nhưng làm thế nào để thay đổi, từng là bài toán đặt ra từ nhiều năm nay, song đến nay chưa có lời giải. Chuyên gia tư vấn nhiều, bài bản cũng lắm, song người xắn tay vào cuộc vẫn hiếm, “đồng đổ cho cốt, cốt đổ cho đồng” và đổ cho… nông dân. Mong chia sẻ bộc bạch từ chính các nhà kinh doanh, bạn của nhà nông sẽ thúc giục việc đổi mới toàn diện sản xuất - XK rau quả Việt Nam.