Lửa và bếp được quan niệm như là linh hồn sống của từng gia đình. Ngày đó, bếp lửa chủ yếu đun bằng rơm rạ, lá cây và củi, những thứ đưa vào bếp đun đều là những vật liệu được cho là sạch sẽ mới dùng. Nguồn lửa hằng ngày từ máy lửa (bật lửa) gồm tim gòn, xăng hoặc dầu hỏa và đá lửa được kết cấu trong một cái hộp nhôm, cũng có lúc dùng hộp diêm. Mỗi nhà vài cái máy lửa để phòng khi trời mùa Đông lạnh, máy bật mãi không lên lửa, hết tim, kẹt đá, hết xăng thế là phải đi xin lửa. Đi xin lửa và giữ lửa vì thế mà trở thành nếp sống tự nhiên, thành tập quán rất gần gũi, thân thuộc trong đời sống của mọi nhà.

Ảnh minh họa

Tôi còn nhớ, khoảng 5 đến 6 tuổi là mẹ hoặc chị đã giao cho nhiệm vụ đi xin lửa. Mẹ bày cho dùng mo cau hoặc bẹ măng khô bỏ vào chút rác hay rơm vụn, khi không có bẹ măng, mo cau thì cuộn rơm hay bã mía lại thành cái tổ như tổ chim rồi sang nhà hàng xóm xin một cục than đang đỏ bỏ vào mang về. Có hôm gặp gió luồn thổi vào làm nùi lửa cháy bùng lên phải vội vàng ném xuống giữa đường. Cũng có lần xin lửa về bị tắt phải đi xin lại, bị mẹ la mắng: “Sao mà con hậu đậu thế?”. Nói rồi mẹ cười, nụ cười tràn ngập yêu thương từ ánh mắt, khuôn mặt của mẹ.

Ngày đó chưa có ti vi, cả xóm có một hai cái đài bán dẫn. Tối đến nhà nào có đài thì nấu một nồi nước to, ủ lại cho nóng để hàng xóm tụ tập đến nghe đài và nói chuyện. Khi đi phải mang một bó cây làm đuốc, đến nhà hàng xóm lại dụi tắt, khi về lại xin chủ nhà chút lửa thắp lên để soi lối về nhà mình. Những chuyến đi về, những câu chuyện hàn huyên, tâm sự như chưa bao giờ hết kéo từ đêm này qua đêm khác với cử chỉ thân thiện và câu từ mộc mạc kết nối nên sự gắn bó tình cảm bền chặt thân thương. Mùa Đông đến, cái lạnh tê buốt kéo về mang theo mưa phùn gió bấc, sự giao lưu hàng xóm bớt đi; những bếp lửa bằng củi lấy quanh vườn của mỗi nhà được đốt lên để sưởi ấm, trước lúc đi ngủ bếp lửa được vùi lại cẩn thận để giữ lửa cho sáng sớm mai. Cũng có lúc sáng mai lửa không còn, bật lửa không đỏ lại sang nhà hàng xóm xin, rất tự nhiên chẳng ngại phiền hà vì nhà ai cũng vậy.

Tục xin lửa không đơn thuần chỉ là sự giúp nhau để nhóm lên ngọn lửa mà nó còn có ý nghĩa rộng lớn hơn là đã gắn kết tình làng, nghĩa xóm ở chốn quê, với tâm niệm “tối lửa, tắt đèn có nhau”. Và xin lửa cũng đã tạo nên những tình cảm đẹp của lứa đôi, của bạn bè thêu dệt nên những câu chuyện vô cùng đẹp đẽ trong cuộc sống của người dân quê. Nhà thơ Lê Đạt đã viết trong bài “Xin lửa”: Lúm má xoan toan cậy nhờ hạt lửa/ Độ nhật hường qua nửa trường đông. Hay nhà thơ Nguyễn Bao cũng đã từng viết trong bài “Hoa chanh”: Những bữa cơm đèn/ Dậy từ mờ tối/ Gọi nhau xin lửa/ Lội qua hàng rào… Có một xóm vui…/ Có anh thương binh/ Đêm ngồi bên vợ/ Tóc ai dài thơm nước lá chanh!. Những câu thơ đã đi vào cuộc sống của lớp lớp thế hệ thanh niên cuối thế kỉ XX.

Đó là những ngày thường, còn những ngày Tết Nguyên đán thì giữ lửa là một công việc hết sức quan trọng. Như một nguyên tắc bất di, bất dịch: Làm gì thì làm phải giữ được lửa cho đủ ba ngày Tết. Với quan niệm lửa là cầu nối âm - dương, cũ - mới là thứ vật dụng quý giá để đón định tương lai, giữ lửa trong ba ngày Tết là để cho năm mới làm ăn phát tài, phát lộc, mạnh khỏe, may mắn. Vì vậy nhà ai cũng chú trọng việc giữ lửa những ngày Tết, đó là việc đặc biệt quan tâm, thực hiện hết sức chu đáo.

Ngoài chuẩn bị sẵn sàng bật lửa ở mức tin cậy nhất thì để không tắt bếp trong ba ngày Tết, mỗi nhà chuẩn bị một đoạn cây to, chắc và đượm than để làm củi. Sáng ngày 30 Tết, nồi bánh chưng sắp chín, đoạn củi to cũng được đưa vào làm nguồn giữ lửa. Khi mọi thứ được nấu chín, cất đặt xong thì việc chăm sóc, om cây củi lớn giữ lửa được tiến hành cẩn trọng. Cứ như thế, sáng mùng Một, mùng Hai, mùng Ba (có nhà còn đến tận mùng Năm) cời than lên lấy lửa nhóm bếp. Mọi sinh hoạt của gia đình đều lấy lửa từ nguồn lửa này, tuyệt nhiên không dùng nguồn lửa khác, trừ khi bất đắc dĩ nguồn lửa được giữ ở bếp bị tắt. Gia đình nào giữ được lửa trong ba ngày Tết báo hiệu năm đó sẽ thuận buồm xuôi gió, ấm no hạnh phúc. “Xin lửa, giữ lửa trong ba ngày Tết” đã trở thành một công việc linh thiêng, một phong tục tập quán quen thuộc ở quê tôi từ những năm tám mươi thế kỉ XX trở về trước.

Cuộc sống ngày càng hiện đại, những phong tục tập quán cũ dần cũng thay đổi theo thời gian. Bếp ga, bếp điện, bật lên là có lửa nên tục “xin lửa” hầu như không còn, nhưng “giữ lửa” trong ba ngày Tết vẫn còn ở nhiều vùng quê, nhưng quan niệm và cách thức cũng đã khác đi nhiều.

Những ai trải qua cái thời “xin lửa, giữ lửa ngày Tết” chắc mỗi khi Xuân về, Tết đến vẫn còn tâm trạng bâng khuâng, hoài niệm về một thời nghèo khó, thanh bình ấy đã nuôi nấng những tình cảm trong sáng, góp phần gắn kết bền chặt xóm làng người Việt, đùm bọc che chở nhau vượt qua mọi bão giông để vươn lên trong cuộc sống.