Màu quá khứ giữa tro than

Bụi và gió đầu mùa khô Tây Nguyên quẩn quay những nhung nhớ của đời người, xoáy lên những đụn bụi nhỏ phủ mỏng lên mấy chú voi bằng gốm vừa nung dưới lửa. Đôi mắt của a mí H’Phiết Uông ở cái tuổi ngoài 70 cứ nheo lại như chứa đựng cả thăm thẳm mấy trăm năm của làng gốm dưới chân núi Chư Yang Sin này. “Ngày xưa cả Yang Tao này 11 buôn đều làm gốm. Giờ khắp vùng chỉ còn Yơng Bắc làm gốm, mà cũng chỉ còn 5-6 người thôi!”, H’Phiết Uông da diết thế khi xoay trên tay chú voi nhỏ màu đen bóng vừa nung.

Ai có ngờ, Yang Tao này là cái nôi của gốm cổ, có lẽ là làng gốm cổ duy nhất khắp vùng cao nguyên. Trên cao nguyên đất đỏ có lẽ chỉ ở Yang Tao này mới có nguồn đất sét như thế để làm gốm. Buôn Yơng Bắk của xã Yang Tao (huyện Lắk, tỉnh Đắk Lắk) nằm dưới chân ngọn Chư Yang Sin sừng sững bên con sông Krông Ana kiêu hãnh chảy ngàn đời, người dân từ lâu đã biết trồng lúa nước, biết chèo thuyền đánh bắt cá, biết trồng năn, lác để dệt chiếu, biết chọn đất để làm gốm.

Làng gốm cổ duy nhất ở Tây nguyên đang chờ đợi được hồi sinh.

Nắng chênh chếch dưới tán Kơnia mát dịu, amí H’Huyên Bhôk, một nghệ nhân trẻ cần mẫn giã đất làm gốm. Đất sét được lấy từ bờ sông có màu sắc nâu vàng, mang về phải ủ và nuôi đất bằng cách che đậy và tưới nước hằng ngày cho đất khỏi khô. Chỉ đến khi làm gốm mới lấy ra. Họ giã đất bằng chày trên gốc cây thay vì nhào đất bằng tay hay dùng chân như nhiều nơi khác. Có lẽ, sự độc đáo còn nằm ở việc “trích đất”, đây là việc lấy ra lượng đất sét đủ dùng cho một sản phẩm, điều này được xem như một nghi thức tâm linh. Và cứ thế, sản phẩm có thể to hoặc nhỏ hơn tùy vào khối đất đã “trích” ra mà không thêm hoặc bớt đi nữa. Gốm của người M’nông không dùng bàn xoay mà được nặn bằng tay và di chuyển xung quanh vật để tạo dáng như cách người Chăm làm gốm, rồi dùng đá đánh bóng, dùng que tre khắc họa tiết hoa văn đem phơi khô rồi nung trong lửa khoảng 30 phút. Cách tạo màu cho sản phẩm cũng chỉ có vỏ trấu và mùn cưa.

Bao đời người, bao mùa ăn lúa mới đã qua nhưng cách làm gốm vẫn thế, người đời trước truyền lại cho đời sau, đời sau nữa. Những khoảnh sân nhỏ luôn sực mùi rơm khói và đất chín trong cuộc chơi của lửa. Lửa hòa vào trong đất, phục sinh trong đất thành những sản phẩm hữu dụng để khi bàn tay người chạm vào chỉ còn mênh mang hơi thở của đất và lửa. Những chiếc bình, ché, chén bát... được sinh ra từ đất và lửa, được các amí nâng niu với sắc màu không đoán định nổi, khi thì đen bóng, khi lại nâu vàng ám vệt lửa rất bóng, đẹp và bền. Rất nhiều người lầm tưởng gốm của người M’nông R’lâm có tráng men nhưng thực chất đó là do chất liệu và kĩ thuật làm của nghệ nhân tạo nên. Vì nét độc đáo này mà sản phẩm gốm Yơng Bắk rất khác biệt. Mùi của khói rơm, của đất của lửa quện vào phong vị của gốm người M’nông Rlăm ở xứ sở này.

Nghệ nhân làm gốm thủ công với những bí quyết riêng để tạo ra sản phẩm độc đáo.

Nhưng, cũng như nhiều sản phẩm thủ công khác, những biến thiên nghiệt ngã của thời cuộc khiến gốm đen xứ này dần xa vắng. Những sản phẩm hiện đại như đồ nhựa, đồ sứ đã chiếm lĩnh cả cao nguyên. Thợ làm gốm không sống nổi với nghề đã lần lượt từ bỏ, chuyển sang làm nương rẫy, chăn nuôi, số khác đi thành phố làm công nhân.

Giờ, khắp Yang Tao chỉ còn chừng 5-6 người làm gốm như nghệ nhân H’Phiết Uông, nghệ nhân H’Lưm Uông hay nghệ nhân trẻ H’Huyên Bhôk. Hồn gốm như hồn của buôn làng, dẫu chấp chới tồn vong nhưng ít ỏi những nghệ nhân ấy vẫn âm thầm giữ cho gốm đen Yang Tao âm ỉ sống để chờ đợi một cuộc hồi sinh.

Khắc khoải đợi hồi sinh

Chuốt nhẹ bàn tay đã san chai vết dấu của thời gian, H’Phiết Uông cặm cụi bước bên bàn gốm. Bà thì thầm với đất, như thì thầm với lòng mình, với cha ông vậy. Gốm không đủ sức nuôi mình như thuở xưa nữa, nhưng những người như H’Phiết Uông, H’Lưm Uông hay H’Huyên Bhôk vẫn âm thầm với đất mong hồi sinh cho làng gốm. Ngày ấy xa hay gần họ không biết nữa, nhưng họ giữ cho mình niềm khắc khoải ấy như giữ một niềm tin.

Gốm Yang Tao hoàn toàn được chế tác thủ công.

Ai hồi sinh cho được gốm Yang Tao! Câu trả lời xoáy vào mãi trong thổn thức của từng người thợ. Có đấy chứ! Một dạo Tiến sĩ Lương Thanh Sơn (nguyên Giám đốc Bảo tàng Đắk Lắk) cũng đau đáu với gốm Yang Tao. Gần 10 năm trước, Tiến sĩ Lương Thanh Sơn đã nhiệt tình đặt làm các sản phẩm gốm, xin kinh phí tổ chức nghệ nhân truyền dạy nghề gốm cho người trẻ, giới thiệu một số sản phẩm gốm của đồng bào làm ra cho các đơn vị du lịch… những lớp học để truyền nghề làm gốm được tổ chức, có thời điểm lên đến vài chục người.

Nhưng rồi cũng quẩn quanh một nỗi lo rằng gốm chẳng nuôi nổi người. Nên cứ thế người đến với gốm cứ rơi rớt dần. Năm 2018, tại Festival gốm Thanh Hà - Hội An, sản phẩm gốm Yang Tao của người M’nông Rlăm đã được khách tham quan đánh giá cao, nhiều tổ chức, cá nhân quan tâm. Tại các Lễ hội Cà phê Buôn Ma Thuột, sản phẩm gốm Yang Tao cũng được du khách chú ý, nhiều người đã tìm mua. Năm 2021, tại Hội nghị xúc tiến đầu tư ở huyện Lắk, Ban tổ chức đã đặt hàng các nghệ nhân Yang Tao chế tác hơn 200 con voi bằng gốm làm quà tặng các đại biểu. Bảo tàng tỉnh Đắk Lắk cũng đặt các nghệ nhân trong buôn sản xuất đồ gốm theo những mẫu mã có sẵn, được trưng bày trong bảo tàng để phục vụ nhu cầu sưu tầm đồ lưu niệm của du khách thập phương, nhất là du khách nước ngoài.

Gốm Yang Tao có màu sắc đen bóng không qua tráng men rất độc đáo.

Tháng 11/2023, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Đắk Lắk đã tiến hành thực hiện dự án “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” đã mở ra một cơ hội mới cho du lịch tại làng gốm cổ Yang Tao.

Du khách đến thăm làng gốm Yang Tao không chỉ được chiêm ngưỡng quy trình làm gốm truyền thống mà còn có cơ hội tham gia các lớp học làm gốm, tự tay tạo ra những sản phẩm độc đáo làm kỉ niệm cho chuyến hành trình của mình. Những cơ hội đang lần lượt mở ra. Chỉ cần chính quyền, các tổ chức cũng như nghệ nhân biết cách thức làm, mạnh dạn và sáng tạo trong việc quảng bá, giới thiệu sản phẩm thì việc hồi sinh cho gốm cũng đã có hướng đi.

Ông Trần Quang Năm, Phó Giám đốc Bảo tàng Đắk Lắk chia sẻ, những tín hiệu tích cực từ du lịch được xem là một trong những giải pháp hữu hiệu giúp cho công tác bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc, độc đáo của người dân địa phương.

Bà H’Loan Uông, Chủ tịch UBND xã Yang Tao cho biết, thời gian qua các Sở, ban, ngành, Hiệp hội và UBND huyện Lắk đã triển khai nhiều hướng phát triển sản phẩm du lịch gắn với nghề làm gốm truyền thống buôn Yơng Bắk. Sắp tới sẽ hoàn thiện hồ sơ để gốm thủ công của buôn Yơng Bắk trở thành sản phẩm OCOP 3 sao cấp huyện. Đồng thời phối hợp với Sở Khoa học và Công nghệ hỗ trợ ứng dụng công nghệ vào làm gốm, từ đó nâng cao chất lượng sản phẩm.

Nghề làm gốm hiện tại chưa mang lại cho các nghệ nhân một cuộc sống đủ đầy, giàu có, nhưng lại là động lực tinh thần vô giá bởi giữ gìn nghề truyền thống. Nhưng để khôi phục lại làng gốm cổ, gắn gốm cổ với du lịch không phải là câu chuyện một sớm một chiều mà cần có chiến lược dài hơi. Hi vọng từ những nỗ lực của các nghệ nhân cùng định hướng phát triển của các ngành các cấp, làng gốm cổ duy nhất của Tây Nguyên sẽ được hồi sinh.