Việc xây dựng hồ sơ khoa học của nữ sĩ Hồ Xuân Hương -ứng viên danh nhân văn hóa trình UNESCO vinh danh dịp kỷ niệm 250 năm ngày sinh của nhà thơ (1772-2022), đang được đại tộc họ Hồ gấp rút hoàn thành.

Mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương ở đâu?

Theo Bách khoa toàn thư mở Wikipedia: “Đến nay không có bất cứ tư liệu cổ điển nào chép về lai lịch và hành trạng của nữ sĩ Hồ Xuân Hương”, vì thế việc xây dựng hồ sơ khoa học đầy đủ về thân thế, sự nghiệp của nữ sĩ vẫn đang rất cần các nhà nghiên cứu đưa ra các căn cứ khoa học và đồng nhất ý kiến.

Từ cuốn Hồ Tông Thế phả - cuốn gia phả cổ nhất của gia tộc họ Hồ ở Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An đến cuốn gia phả:Hồ-Hậu duệ của Hồ Thơm (tức Vua Quang Trung-Nguyễn Huệ), thì chi tiết gia đình cụ Hồ Phi Diễn được ghi lại là con cụ Hồ Phi Gia (thi đậu Tam trường). Hồ Phi Diễn sinh năm 1703 mất năm 1786, thi đậu Sinh đồ, có em trai là Hồ Phi Lãng ( đậu Sinh đồ) .Con gái Hồ Phi Diễn là Hồ Xuân Hương (1772-1822), (Bà chúa thơ Nôm).

Từ những viện dẫn trên cho thấy, Hồ Thơm (tức Vua Quang Trung-Nguyễn Huệ) đời thứ 12, ngang hàng với Hồ Xuân Hương (đời thứ 12), cùng chung ông tổ 5 đời là cụ Hồ Sĩ Anh, nhưng Hồ Xuân Hương ở nhánh thứ 2, vì là cháu 4 đời của cụ Hồ Phi Cơ, (cụ Cơ là em trai của cụ Hồ Thế Viêm) ông tổ 4 đời của Hồ Thơm (Vua Quang Trung-Nguyễn Huệ).

Từ những căn cứ lịch sử của dòng họ đã khẳng định nữ sĩ Hồ Xuân Hương quê ở làng Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An, con cụ đồ Hồ Phi Diễn, thuộc Trung chi 2.

Thông tin nữ sĩ là con cụ Hồ Sĩ Danh do một số nhà nghiên cứu đưa ra trước đây là không có căn cứ, bởi cụ Hồ Sĩ Danh người thuộc Trung chi 3, là họ hàng chung cụ Thủy tổ Hồ Hồng ở Quỳnh Đôi.

Từ các cứ liệu nghiên cứu của các nhà văn, các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước và những thông tin của cá nhân tôi (người viết bài viết này), soi chiếu qua tử vi, đối chiếu với cuộc đời thực của nữ sĩ, đã được văn học sử và dòng họ Hồ ghi nhận, đã đồng thuận năm sinh của nữ sĩ là 1772 (tuổi Nhâm Thìn), mất năm 1822 (năm Nhâm Ngọ). Việc khẳng định nữ sĩ sinh năm 1772, mất năm 1822 đã loại trừ những ý kiến trái chiều trước đây cho là nữ sĩ sinh năm 1735 (theo Siêu Hải căn cứ vào mối quan hệ của Hồ Xuân Hương với Phạm Đình Hổ, Tạp chí văn học số 5-1991) và ý kiến của nhà nghiên cứu Phạm Ngọc Khảnh đưa ra thông tin Hồ Xuân Hương sinh năm 1815, mất năm 1839, theo mối quan hệ là vợ của ông Phạm Viết Ngạn -Tri Phủ Vĩnh Tường năm 1862.

Theo căn cứ tử vi của nữ sĩ Hồ Xuân Hương tôi đưa ra, thì bà sinh tháng Tám (âm lịch) năm Nhâm Thìn, ngày hóa của bà trước rằm tháng Tám năm Nhâm Ngọ (1822) ở tuổi hạn 49.

Nữ sĩ không có con, chồng là Quan tham Hiệp Trấn Yên Quảng-Trần Phúc Hiển, bị triều đình nhà Nguyễn khép trọng án xử khoảng đầu đông năm 1819. Sau 27 tháng đại tang chồng“hai bảy tháng trời đà mấy chốc”(bài thơ Khóc ông Phủ Vĩnh Tường), nữ sĩ cũng đã về với thế giới bên kia.Người thân của sĩ chỉ có mấy người học trò và con cháu của Tử Minh ở làng Nghi Tàm chôn cất, đưa tiễn nàng thơ.

Đã gần 200 năm kể từ ngày “Bà chúa thơ Nôm” về thế giới bên kia, giờ đây vẫn còn một điều mờ mờ, tỏ tỏ, không ai biết phần mộ của nữ sĩ hiện ở đâu? May thay nàng thơ lại có nhân duyên với người thơ, nên còn lại một bài thơ duy nhất của Tùng Thiện Vương để lại dấu tích phần mộ của nàng thơ.

Nghĩa địa Đồng Táo ven hồ Tây, cách đây 200 năm là nơi chôn cất nữ sĩ Hồ xuân Hương nay đã chìm trong sóng nước Hồ Tây

Sau 20 năm nữ sĩ qua đời, năm 1842, Vua Thiệu Trị ra Thăng Long tiếp sứ nhà Thanh, sang phong Vương tại Bắc Thành, Tùng Thiện Vương- Miên Thẩm theo anh đi du lịch. Tùng Thiện Vương (1819-1870), là nhà thơ lớn thời nhà Nguyễn, ông được xếp là một trong Nguyễn Triều Tam Đường nổi tiếng về thơ. Vua Tự Đức đã viết “Văn như Siêu, Quát vô Tiền Hán/ Thi đáo Tùng, Tuy thất thịnh Đường”, nghĩa là văn của ông Siêu, ông Quát khiến thời Tiền Hán phải phục, thơ của Tùng Công, Tuy công thì thời thịnh Đường phải nhường. Tùng Công chính là Tùng Thiện Vương. Khi nghiên cứu về bài thơ “Long Biên trúc tri từ” của Tùng Thiện Vương, tôi phát hiện có những sự trùng hợp lý thú, như năm 1819, chính là năm ông Trần Phúc Hiển chồng của sĩ Hồ Xuân Hương bị xử tội từ giã cõi trần, lại chính là năm sinh của Tùng Thiện Vương. Tùng Thiện Vương là nhà thơ nổi tiếng nên có nhân duyên với người thơ là nữ sĩ Hồ Xuân Hương, ông đến viếng mộ nữ sĩ vào đầu mùa Thu, khi đó Hồ Tây vẫn còn rực rỡ hoa sen cuối mùa.

Thông tin mới của tôi đưa ra, nữ sĩ sinh tháng Tám mùa Thu (âm lịch) và bà mất trước Rằm tháng Tám. Như vậy một điều trùng hợp, Tùng Thiện Vương đã viếng mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương đúng mùa Thu tháng Tám nàng thơ từ giã cõi trần và đúng 20 năm ngày mất của nàng thơ.

Sự trùng hợp ngẫu nhiên này, là nhân duyên của nhà thơ Tùng Thiện Vương với nữ sĩ họ Hồ. Nhân duyên ấy làm nên dấu tích có một không hai có liên quan đến phần mộ của nữ sĩ. Bài thơ “Long Biên trúc tri từ” của Tùng Thiện Vương, chính là bài thơ viếng mộ Hồ Xuân Hương, được Giáo sư Hoàng Xuân Hãn dịch như sau:

"Đầy hồ rực rỡ hoa sen /Sai người xuống hái để lên cúng đàn /Chớ trèo qua mộ Xuân Hương/Suối vàng còn giận tơ vương lỡ làng /Son tàn phấn rữa mồ hoang/ Xuân Hương đã khuất bên đàng cỏ xanh/ U hồn say tít làm thinh/ Gió Xuân mấy độ vô tình không hay”.

Bài thơ của Tùng Thiện Vương đã chỉ rõ mộ nàng thơ ở bên hồ Sen Hồ Tây, ông đã đến viếng mộ Hồ Xuân Hương vào độ đầu Thu cuối Hạ, sen đã tàn. Còn mộ của nàng là nấm mồ hoang. Nàng thơ “Xuân Hương thì đã khuất bên đàng cỏ xanh”. Theo lời thơ chỉ lối, thì mộ Xuân Hương là nấm mồ hoang, bên đàng cỏ xanh, bên bờ Hồ Tây.

Cảm ơn nhà thơ Tùng Thiện Vương đã chỉ bằng thơ, nấm mồ của nữ sĩ. Và khi ấy, là khoảng thời gian 20 năm sau ngày nữ sĩ về cõi vĩnh hằng. Giờ đây không phải là 20 năm, mà gần 200 năm nữ sĩ qua đời, phần mộ nàng thơ ở đâu? Theo dấu bài thơ của Tùng Thiện Vương chỉ lối, chỉ thấy mênh mông sóng nước Tây Hồ. “Hồn thơ còn đấy, mộ người nơi đâu?”. Trong hành trình tìm mộ nữ sĩ Hồ Xuân Hương, tôi có bài thơ“Tìm mộ Hồ Xuân Hương” thay lời khấn tâm linh, mong hồn bà chỉ dẫn:

Tìm mộ Hồ Xuân Hương

Hồ Tây sóng nước ngàn năm

Chim trời, cá nước “lặn tăm” đáy hồ

Trăm năm còn mãi hồn thơ

Mộ xưa sóng nước bây giờ tìm đâu?

Dò theo con nước nông sâu

Nam mô Đà phật,lạy cầu Xuân Hương

Tình thơ năm tháng còn vương

Linh thiêng người chỉ con đường bóng mơ

Tìm theo sóng nước Tây Hồ

Dấu xưa nấm mộ nàng thơ hiện về.