Sau hơn 3 tháng hành quân vượt Trường Sơn, khi Trung đoàn vào đến ngã ba Đông Dương thì Tiểu đoàn 2 đi tiếp vào miền Đông Nam Bộ, còn hai tiểu đoàn 1 và 3 về miền Trung Trung Bộ và được bổ sung Tiểu đoàn Phủ Thông, thuộc Trung đoàn 1 chủ lực của Quân khu 5. Từ đấy, Trung đoàn mang phiên hiệu Trung đoàn 22, với mật danh “Quyết tâm”, gồm các Tiểu đoàn 7, 8, 9 và các đơn vị trực thuộc, biên chế trong đội hình Sư đoàn 3 - Sao Vàng, Quân khu 5.

Trong 5 năm (1965-1970) hoạt động ở chiến trường Bình Định, Quảng Ngãi với muôn vàn khó khăn, Trung đoàn 22 cùng Trung đoàn 2 “Quyết chiến”, Trung đoàn 12 “Quyết thắng” và quân dân địa phương thường xuyên đương đầu với các đơn vị tinh nhuệ của Sư đoàn kị binh bay số 1 Mỹ, Lữ đoàn không vận 173 Mỹ, Lữ đoàn bộ binh 11 của Sư đoàn A-mê-ri-cơn; Sư đoàn Mãnh hổ của Nam Triều Tiên, Sư đoàn 2; Sư đoàn 22 bộ binh và các đơn vị biệt động quân, địa phương quân, bảo an của ngụy.

Cựu binh Phạm Quốc Bảo và cựu binh Mỹ Peter Mathews trong buổi trao lại cuốn sổ tay cho thân nhân liệt sĩ Cao Văn Tuất tại Hà Tĩnh ngày 4/3/2023.

Trung đoàn 22, dưới sự chỉ đạo của Sư đoàn 3 - Sao Vàng đã đánh những trận cực kì ác liệt, lập nên những chiến công đặc biệt xuất sắc, tiêu diệt lớn sinh lực địch, phá vỡ ách kìm kẹp trong các “ấp chiến lược” và đập tan những trận càn, những chiến dịch “tìm diệt” của Mỹ - ngụy, góp phần cùng quân dân cả nước làm thất bại những chiến lược thâm độc của Mỹ-ngụy. Hàng ngàn cán bộ, chiến sĩ và đồng bào địa phương anh dũng hi sinh, góp phần viết nên bản anh hùng ca bất diệt về tinh thần quả cảm và ý chí cách mạng quật cường của Bộ đội Cụ Hồ.

Ngày 1/9/2020, Trung đoàn 22 được Chủ tịch nước kí Quyết định số 1521-QĐ/CTN phong tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang Nhân dân thời kì kháng chiến chống Mỹ, cứu nước. Danh hiệu cao quý mà Đảng, Nhà nước dành tặng Trung đoàn 22 là sự ghi nhận những chiến công đặc biệt xuất sắc và những cống hiến to lớn của các thế hệ cán bộ, chiến sĩ Trung đoàn đã đóng góp cùng sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước của Nhân dân ta. Đây là niềm tự hào của các thế hệ cán bộ, chiến sĩ, của thân nhân các liệt sĩ Trung đoàn 22, Sư đoàn 3 - Sao Vàng.

Trung đoàn 22 đã đi vào lịch sử của Quân đội Nhân dân Việt Nam. Tuy hiện nay Trung đoàn 22 không còn nằm trong biên chế của Sư đoàn 3 và Quân đội ta, nhưng thành tích và những chiến công oanh liệt của Trung đoàn 22 trong thời kì chống Mỹ mãi được ghi nhận và giữ gìn. Tìm hiểu thêm, qua cuốn “Hồi ức” của Thượng tướng Nguyễn Nam Khánh (Nhà xuất bản Quân đội Nhân dân, 2014, trang 380) được biết bối cảnh phân tán Trung đoàn 22 đầu năm 1970: Để phù hợp với tính chất hoạt động mới và tăng cường lực lượng địa phương trong giai đoạn đánh phá “bình định” nông thôn của địch, tháng 2/1970, Quân khu chấp nhận ý kiến đề nghị của tôi, quyết định cho phân tán Trung đoàn 22, Sư đoàn 3: Tiểu đoàn 7 ra Quảng Ngãi; Tiểu đoàn 8 về Bình Định; Tiểu đoàn 9 vào Phú Yên. Số còn lại bổ sung cho Trung đoàn 2, Trung đoàn 12 và Sư đoàn bộ.

Trong hàng trăm trận đánh xuất sắc của Trung đoàn 22 mà báo chí thời đó đã đề cập nhiều, xin lược ghi một đoạn trong cuốn Kí ức Sư đoàn của Thượng tướng Giáp Văn Cương, nguyên Đô đốc Hải quân, nguyên Sư đoàn trưởng Sư đoàn 3 - Sao Vàng (tập II, Nhà xuất bản Quân đội Nhân dân, 2005, trang 6 - 19): “Thời gian đó, tôi là Sư đoàn trưởng Sư đoàn 3 được Quân khu 5 chỉ định làm chỉ huy trưởng mặt trận Bình Định để tiện phối hợp với quân dân địa phương trong tác chiến. Khi Lữ đoàn 3, Sư đoàn “Kị binh bay” Mỹ vừa đổ quân xuống khu vực Bồng Sơn - Tam Quan đã gặp ngay Trung đoàn 22 của ta chờ sẵn chủ động tiến công. Suốt 4 ngày đêm từ 28 đến 31/1/1966, Trung đoàn 22 đã tiêu diệt và đánh thiệt hại nặng 4 đại đội thuộc Lữ đoàn 3. Cuối năm 1966, Sư đoàn tổ chức tập kích cụm quân Mỹ đang đóng giữ tại đồi Xuân Sơn (huyện Hoài Ân) do Trung đoàn 22 đảm nhận. Lúc đó Trung đoàn 22 đang ở phía bắc huyện An Lão, phải hành quân hai ngày hai đêm mới tới vị trí tập kết. Mọi việc chuẩn bị cho trận đánh đã hoàn tất vào đêm 23/12/1966, nhưng trưa ngày 24 trời đổ mưa lớn, nước lũ tràn về ngập đầy sông, suối, đồng ruộng. Các vị trí đặt hỏa lực cũng ngập nước. Thường vụ Đảng ủy Trung đoàn 22 đã có một quyết định khó khăn là lùi thời gian nổ súng 2 ngày nữa, mặc dù biết điều kiện cực kì phức tạp như vấn đề bảo đảm bí mật, vì bộ đội đã vào vị trí xuất phát xung phong mà máy bay địch thường xuyên quần lượn, soi mói trên đầu, bom và pháo liên tục dội xuống xung quanh căn cứ để bảo vệ quân đồn trú. Vấn đề căng thẳng nữa là bảo đảm tiếp tế hậu cần không đủ nên hầu hết bộ đội hạn chế ăn uống, thậm chí nhịn đói chờ giờ tiến công địch. Đúng 1 giờ sáng ngày 26/12/1966, vừa hết thời gian ngừng bắn trong dịp lễ Nô-en, Trung đoàn 22 bất thần nổ súng tiến đánh căn cứ Xuân Sơn…”.

Phần mộ các liệt sĩ hi sinh tại đồi Xuân Sơn

Các báo Nhân dân, Quân đội Nhân dân, Thông tấn xã giải phóng,… và cả các báo của phương Tây đã có nhiều bài viết về sự kiện Xuân Sơn này. Báo Quân đội Nhân dân số 2057 ngày 5/2/1967, có bài: Chiến thắng Xuân Sơn (Bình Định), một trận đánh tuyệt đẹp của Quân giải phóng: 13 phút diệt gọn 2 tiểu đoàn và 1 trung đội lính Mỹ; phá hủy 11 đại bác, 2 súng cối, bắn rơi và phá hủy 4 máy bay.

Thông thường, hồ sơ đề nghị phong tặng Danh hiệu nhà nước cao quý phải do một cơ quan, đơn vị hay tổ chức xây dựng rất công phu, chặt chẽ làm nổi bật những thành tích đặc biệt xuất sắc của đơn vị hay cá nhân được đề nghị. Tuy nhiên, đã nửa thế kỉ, Trung đoàn 22, Sư đoàn 3 - Sao Vàng (thuộc Quân khu 5 trong chống Mỹ, nay Sư đoàn 3 - Sao Vàng thuộc Quân khu 1) không còn phiên hiệu. Tài liệu lưu trữ của Trung đoàn cũng thất lạc trong chiến tranh, hầu như không còn. Trải qua thời gian dài, số cựu chiến binh của Trung đoàn 22 còn rất ít; người khỏe mạnh càng hiếm. Sau giải phóng miền Nam, theo yêu cầu nhiệm vụ, Sư đoàn 3 khẩn trương cơ động ra miền Bắc chuẩn bị cho cuộc chiến đấu bảo vệ biên giới nên tài liệu về Trung đoàn 22 lưu trữ ở Sư đoàn 3 không còn. Vì thế, Phòng Chính trị Sư đoàn 3 đã phối hợp với một số cựu chiến binh Trung đoàn 22 có tâm huyết cố gắng sưu tầm tư liệu, xây dựng Báo cáo thành tích, hoàn thiện hồ sơ để Đảng ủy và Chỉ huy Sư đoàn 3 đề nghị Quân khu 1 và Bộ Quốc phòng cùng các cơ quan chức năng xem xét phong tặng danh hiệu Anh hùng cho Trung đoàn 22. Đây là việc làm đầy khó khăn, cần lòng kiên trì, vô tư vì đồng đội thân yêu.

Người tích cực, miệt mài trong quá trình sưu tầm, phục dựng, biên tập tài liệu để tái hiện phiên hiệu và truyền thống Trung đoàn 22 là cựu chiến binh, thương binh Phạm Quốc Bảo, với sự hỗ trợ của đồng chí Lý Cón Sáng, cán bộ Phòng Chính trị Sư đoàn 3, Quân khu 1 và đại tá Lê Anh Sáng, trung tá Nguyễn Tiến Đích,... tham gia. Ông Phạm Quốc Bảo đã dành nhiều thời gian tìm đọc ở Thư viện Quân đội, Thư viện Quốc gia và hàng chục cuốn sách với hàng nghìn trang; những bài đăng trên báo Quân đội Nhân dân, báo Nhân dân, Thông tấn xã Việt Nam, báo Vietnam Courier,… để tìm những thông tin viết về các trận đánh của Trung đoàn 22 từ năm 1965 đến năm 1970. Có những báo cáo về trận đánh điển hình của Trung đoàn 22 đã thành tư liệu lưu trữ tại Trung tâm Thông tin khoa học quân sự Bộ Quốc phòng hay biên soạn thành chiến lệ giảng dạy ở Học viện Lục quân Đà Lạt. Ngoài ra, ông Phạm Quốc Bảo cũng đã khai thác nguồn tài liệu (một số báo cáo mật của Sư đoàn 3 và Trung đoàn 22 viết ở chiến trường từ năm 1966 đến năm 1969) đã bị Quân đội Mỹ lấy mất, lưu trữ tại Trung tâm khai thác tài liệu chiếm được trong chiến tranh Việt Nam - một tổ chức của Quân đội Mỹ (Captured Docunment Exploitation Center - CDEC) chụp lại bằng vi phim (microfilm). Vì thời gian quá lâu, các bản đánh máy hay viết tay ở chiến trường nhiều đoạn đã mờ nhòe nên phải dùng công nghệ hiện đại chụp, chiếu, phóng to để đọc, biên tập lại,…. Sau quá trình công phu “đãi cát tìm vàng”, phiên hiệu và chiến công hào hùng của Trung đoàn 22 được tái hiện, góp phần làm mát linh hồn của các cán bộ, chiến sĩ đã anh dũng hi sinh vì Tổ quốc, tô thắm thêm truyền thống Sư đoàn 3 Sao Vàng, cùng tăng thêm sức mạnh cho thế hệ trẻ ngày nay.

Ông Phạm Quốc Bảo, sinh năm 1947, tại xã Đông Lỗ, huyện Ứng Hòa, TP Hà Nội. Từ năm 1965 đến năm 1971, ông tham gia Công an Hà Tây; rồi Sư đoàn 320B; Trung đoàn 22, Sư đoàn 3 - Sao Vàng, Quân khu 5; khi bị thương ông chuyển về Đoàn 587 Quân khu Hữu Ngạn. Năm 1972, ông được Nhà nước cử đi học tại Đại học Quốc gia Azerbaijan (Liên Xô cũ), tốt nghiệp năm 1978. Về nước ông công tác ở Văn phòng Quốc hội, sau đó được bổ nhiệm làm Vụ trưởng Vụ Đối ngoại, Văn phòng Quốc hội và làm Đại sứ tại Cộng hòa Bulgaria kiêm nhiệm Cộng hòa Bắc Macedonia.

Vài năm gần đây, ông vẫn đồng hành cùng một số cựu chiến binh Trung đoàn tìm thông tin đề nghị Bộ Quốc phòng chỉ đạo các đơn vị hữu quan quy tập mộ tập thể của cán bộ, chiến sĩ Trung đoàn 22 hi sinh trong trận tập kích quân Mỹ ở đồi Xuân Sơn, xã Ân Hữu, huyện Hoài Ân tháng 12/1966 và có những chuyến đi nghĩa tình về chiến trường xưa. Ông cũng được VTV mời tham gia phim tài liệu “Cuộc trở về đặc biệt” đầy xúc động. Năm 2023, qua báo chí khi biết cựu binh Mỹ Peter Mathews trước kia thuộc Sư đoàn kị binh bay số 1 Mỹ đang giữ cuốn sổ tay của liệt sĩ Cao Văn Tuất quê ở Kỳ Anh, Hà Tĩnh muốn sang Việt Nam trao lại gia đình. Ông Bảo rất cảm động nhận ra người đồng đội từ hòm thư 21220 GM Phi trường 10 là của Tiểu đoàn 8, Trung đoàn 22. Ông đã cung cấp thông tin về đơn vị và nơi chiến đấu, hi sinh của liệt sĩ Cao Văn Tuất cho Chủ tịch MTTQ tỉnh Hà Tĩnh để tổ chức buổi đón nhận cuốn nhật kí thêm ý nghĩa, nhân văn. Ông bà cựu binh Mỹ và gia đình liệt sĩ cùng Nhân dân địa phương rất cảm động. Ông Bảo đã viết một số sách: Trung đoàn 22, Sư đoàn 3 Sao Vàng (2016), Trung đoàn 22 Anh hùng (2021) tặng các cựu chiến binh, thân nhân liệt sĩ và bạn bè. Ngoài ra, ông cũng viết một số sách: Hồ Chí Minh trên đất nước Hoa Hồng (2008), “Xứ sở Hoa hồng Bulgaria” (2020),…; đồng thời ông cũng chủ biên hoặc tham gia biên soạn ấn phẩm về Nghị viện các nước trên thế giới, Liên minh Nghị viện thế giới; ông đã được nhận một số giải báo chí về hoạt động của Quốc hội và HĐND.