I-Câu lạc bộ (CLB) Thống nhất được thành lập tháng 11/1955, khi có hàng vạn cán bộ, bộ đội miền Nam tập kết ra Bắc. CLB nằm giữa 2 phố Hàng Trống và Lê Thái Tổ, quận Hoàn Kiếm, TP Hà Nội. Nơi có nhà thờ vua Lê và tượng Người cầm gươm hướng thẳng ra hồ Hoàn Kiếm, như thề cùng muôn dân kết đoàn chống quân xâm lược; có trụ sở Báo Nhân dân; cửa hàng giải khát Thủy Tạ rất đông khách lui tới; tản bộ một đoạn sẽ gặp Bách hóa Tràng Tiền, Bưu điện Hà Nội và cửa hàng kem Tràng Tiền ngon không chê vào đâu được.

Đứng ở phía CLB phóng tầm mắt nhìn ra hồ Hoàn Kiếm sẽ thấy toàn cảnh cầu Thê Húc, tháp Rùa thơ mộng. Nơi đây như một lẵng hoa lung linh sắc màu giữa lòng Thủ đô. Đặc biệt, ở cuối phố Đinh Tiên Hoàng và cạnh tháp Hòa Phong ngày ấy còn có bến tầu điện, rất thuận lợi cho khách phương xa về đây vãn cảnh và vào CLB sinh hoạt. Được biết, trụ sở CLB là nhà Khai trí Tiến Đức, nơi vui chơi của giới thượng lưu thời Pháp; đến năm 1946 trở thành Trụ sở của Quốc hội khóa I nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa. Với vị trí đắc địa như thế, Nhà nước đã dành làm nơi để đồng bào miền Nam tập kết gặp gỡ giao lưu, gắn bó tình cảm, với cái tên thật ý nghĩa CLB Thống nhất.

II- Nhớ khi mới thành lập, CLB Thống nhất còn vắng vẻ, chỉ có cán bộ, bộ đội miền Nam tập kết đến nghe thời sự trong và ngoài nước. Nhưng dần dà được cải tiến, nhất là từ tháng 12/1960, khi Mặt trận dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam ra đời. Không chỉ nghe thời sự chính trị “nóng hổi”, còn có các diễn giả là người từ chiến trường miền Nam ra nói chuyện. Cứ thế chương trình ngày một phong phú hơn, như biểu diễn văn nghệ, thi đấu thể thao, đọc sách, xem triển lãm,… sau này căng tin còn bán các món ăn miền Nam. “Tiếng lành đồn xa” người đến ngày một đông. Không riêng gì Hà Nội mà các tỉnh lân cận cũng kéo về, vì ai cũng rất khao khát tình cảm quê hương. Họ đến CLB Thống nhất không chỉ để nghe thời sự hay giải trí, mà còn tìm người thân bị thất lạc khi tập kết từ tháng 10/1954 đến 10/1955 theo Hiệp định Giơnevơ. Không hiếm cảnh cha con, anh chị em khi tập kết ra Bắc mỗi người mỗi ngả, 3-4 năm sau mới tìm được nhau, hay có người đã trở về miền Nam chiến đấu mà người thân không biết. Trong CLB Thống nhất còn có hàng ngàn lá thiếp, lá thư từ miền Nam gửi ra mà Bưu điện không thể chuyển đến những địa chỉ hết sức mơ hồ. Do chính quyền Ngô Đình Diệm phá Hiệp định Giơnevơ nên CLB Thống nhất không chỉ hoạt động 2 năm như tiêu chí ban đầu, mà tồn tại hơn 20 năm.

III- Khu tập thể Bờ sông nằm ngoài đê sông Hồng thuộc quận Hoàn Kiếm, được xây dựng trước năm 1960. Đây là Khu tập thể của cán bộ, công nhân viên các Bộ, ngành. Mọi người hay nói đùa gọi là khu “Đế vương” (vướng đê). Vì ở ngoài đê nên cứ đến mùa bão lụt tháng 7, tháng 8, nước lũ từ thượng nguồn ồ ạt đổ về có lúc ngập nửa nhà. Có nhiều người miền Nam tập kết ở đây, có lẽ câu “nói lái” trên xuất phát từ những người vui tính đó (!) Vật chất quá thiếu thốn, lại sống xa quê hương nên từ khi có CLB Thống nhất, bà con miền Nam khu “Đế vương” rất vui. Vì chỉ cần dăm phút đi bộ là đã ra đến ngôi nhà chung. Hàng ngày tập thể dục quanh bờ Hồ thấy trước cửa CLB treo tấm bảng thông báo lịch sinh hoạt cả tuần (mãi đến năm 2008 tấm biển này mới được cất đi). Các buổi có chiếu những bộ phim hấp dẫn, các vở kịch hay, có nghệ sĩ nổi tiếng đến biểu diễn,… cả khu “Đế vương” rộn ràng hẳn lên, nhiều người còn phân nhau đi sớm để xí chỗ. Mặc dù vé vào xem chỉ 15 xu và có tới 1.400 chỗ ngồi ngoài trời xây bằng xi măng, mùa Hè thì nóng nực, oi bức; mùa Đông lạnh tê tái, thế mà nhiều người phải đứng ngoài cửa vì không mua được vé.

Suốt 20 năm, CLB Thống nhất đã để lại biết bao nhiêu kỉ niệm với những ai đã một lần bước chân vào đây. Ban đầu đến sinh hoạt chỉ bằng một chiếc thẻ. Sau cải tiến chỉ cần trình Chứng minh thư hay Thẻ học sinh, người soát vé liếc nhìn thấy tên quê quán ghi trên đó là được. Nhưng số người đến đây càng đông, không chỉ người miền Nam mà còn các cô vợ quê Bắc, các cháu học sinh miền Nam về nghỉ Hè, Tết. Thế là việc vào cổng được đơn giản bớt, chỉ cần giọng nói hoặc trang phục là được. Các bác Nam Bộ thường mặc đồ màu đen và quàng khăn rằn; các bác quê Liên khu V giọng “hơi nặng”. Đặc biệt, đàn ông miền Trung thường hút thuốc lá rê quấn kiểu sâu kèn không lẫn vào đâu được. Họ ôm chầm lấy nhau khi nhận đồng hương; họ nhạt nhòa nước mắt khi nhận được tấm bưu thiếp, lá thư của người thân từ miền Nam gửi ra.

IV- Ngày ấy, ban đầu văn nghệ chỉ là “cây nhà lá vườn” nhưng sau này được sự quan tâm của Vụ 5, Ủy ban Thống nhất Trung ương, Vụ 8, Bộ Nội vụ và Bộ Văn hóa nên nội dung sinh hoạt ngày càng phong phú, hấp dẫn. Tất cả đều quán triệt tinh thần “Đấu tranh thống nhất đất nước”; “Tất cả vì miền Nam ruột thịt”;… Riêng phần văn nghệ vào các thứ tư, thứ bảy, chủ nhật hằng tuần là đông vui hơn cả. Các bộ phim như “Hai người lính”, ”Khi đàn sếu bay qua”, “ Người thứ 41”… ( Liên Xô) và “Bạch Mao Nữ”, “Lưu Hồ Lan”, “Vượt sông trinh sát”,… (Trung Quốc)… đều có nội dung lành mạnh gần gũi với Việt Nam nên buổi chiếu nào cũng kín chỗ. Đặc biệt, Điện ảnh Việt Nam tuy còn non trẻ, mới ra mắt các phim, như “Chung một dòng sông”, “Chị Tư Hậu”, Con chim vành khuyên”, “Vĩ tuyến 17 ngày và đêm”,… được chiếu đi chiếu lại nhiều lần mà người xem vẫn háo hức.

CLB còn mời được các đoàn nghệ thuật chuyên nghiệp đến trình diễn. Các nghệ sĩ nỗi tiếng như Châu Loan hò Huế; Lệ Thi hát Bài chòi; Quốc Hương, Trần Khánh, Thương Huyền với các bài ca cách mạng; Ái Liên, Trang Nhung ca cải lương và giọng ngâm thơ da diết của nghệ sĩ Trần Thị Tuyết, Linh Nhâm luôn làm xao xuyến lòng người. Ca sĩ Trần Khánh tuy không phải người miền Nam nhưng rất gắn bó với CLB Thống nhất. Lần đầu, ông đến CLB hát bài “Tình trong lá thiếp” (Phan Huỳnh Điểu) với chất giọng “tenor thép” rất truyền cảm: “Ngày mai thống nhất Nam Bắc/Người người reo vui tình tang tình/Chim bay về Nam xóa trôi những ngày / Lòng em mong ngóng thương nhớ/Đón anh ngày mai về/ Thỏa lòng bao ngày chờ mong thương nhớ vô vàn…”. Người nghe thực sự cảm động, vì bài hát đã nói lên tâm trạng của họ đang sống cảnh“ngày Bắc đêm Nam”. Chỉ thương cho những ai đã đến đây nhiều lần không hề tìm được lá thiếp hoặc cánh thư từ bên kia Vĩ tuyến 17 gửi ra.

V- Các chị em người miền Bắc, lấy chồng người miền Nam, lần đầu theo chồng đến đây còn bẽn lẽn, e ngại, vì cách ăn mặc hay giọng nói. Nhưng rồi quen dần lại thấy tự hào vì được giới thiệu là “con dâu miền Nam”. Nhiều chị sau này có chồng về Nam chiến đấu vẫn đến CLB đều đều. Bởi đây là món ăn tinh thần không thể thiếu được.

Một kỉ niệm đáng nhớ là một tối, Hội trường đang trật tự bỗng xôn xao hẳn lên khi có sự xuất hiện của Thủ tướng Phạm Văn Đồng. Khi ông cất tiếng nói: “Xin chào bà con đồng hương miền Nam và tất cả các bạn là dâu rể miền Nam ruột thịt!”, thì tiếng vỗ tay không ngớt, vì ai cũng thấy được trân trọng gần gũi của Thủ tướng, khi ông thăm hỏi tất cả mọi người và biểu dương những tấm gương tiêu biểu của đồng bào miền Nam tập kết, như: Anh hùng Nguyễn Đình Tôn, Quân chủng Phòng không Không quân (quê ở Hoài Nhơn, tỉnh Bình Định); Anh hùng Phạm Đương (huyện Mộ Đức, tỉnh Quảng Ngãi); Anh hùng Hồ Giáo (huyện Sơn Tịnh, tỉnh Quảng Ngãi) chăn nuôi bò sữa ở Nông trường Ba Vì; hay gương phấn đấu vươn lên không ngừng của Kso Phước, dân tộc Ê Đê, từ một học sinh miền Nam tập kết, sau này là Chủ tịch Ủy ban Dân tộc của Quốc hội… Trong không khí ấm áp tình người và những gương sáng đó, Thủ tướng còn nhắc lại câu Bác Hồ nói với các đồng chí lãnh đạo: “Sao các chú không để bớt vũ khí lại, đưa thêm đồng bào miền Nam ra Bắc để sau này về kiến thiết xây dựng quê hương”. Câu nói này đã làm mọi người cùng nhớ lại, năm 1958, Bác Hồ đến CLB vui Trung thu cùng các cháu thiếu nhi miền Nam.

VI- Từ chỗ đến giải trí, tìm kiếm đồng hương, CLB Thống nhất còn là cầu nối cho rất nhiều đôi uyên ương sau một thời gian sinh hoạt ở đây. Khoảng cách địa lí, tập quán vùng miền không gì ngăn cản được những trái tim yêu nhau. Đó là anh Ksopong, đồng hương của Anh hùng Núp, kết duyên với chị Khánh Huyền, ở Quảng Trị; chị Tôn nữ Nguyệt Vân, ở Huế là bạn đời của anh Thạch Quân, dân tộc Khmer ở Sóc Trăng… Cùng với thời gian ngày càng có nhiều đôi chồng Nam, vợ Bắc hơn, nhất là khi Trung ương có văn bản hướng dẫn việc kết hôn của cán bộ, bộ đội miền Nam tập kết, mọi sự khúc mắc được giải quyết. Ở CLB Thống nhất, Hội đồng hương các tỉnh rất có trách nhiệm làm chứng hoàn cảnh của từng đôi và thông báo kịp thời để việc kết hôn không bị coi là” lách luật”. CLB còn là địa điểm lí tưởng để nhiều đôi làm đám cưới. Trong số họ, không ít cặp vợ chồng theo tiếng gọi thiêng liêng cùng nhau về Nam chiến đấu.

CLB Thống nhất còn là sợi dây gắn kết văn hóa các vùng miền với nhau. Họ đến đây không chỉ được nghe các làn điệu dân ca ba miền, mà còn được thưởng thức ẩm thực độc đáo: Hũ tiếu Nam bộ, mì Quảng, bún bò Huế, bánh bèo, bánh xèo, bánh tộ, xôi đường,… đầy màu sắc và hương vị phương Nam. Bây giờ các món này ở Hà Nội đâu đâu cũng có, nhưng ngày ấy dạo phố tìm “đỏ mắt” không ra. Khách bị thu hút bởi các món chè của Huế. Còn nhớ không chỉ chè ngon lại rẻ mà nhờ có chị Ba, người Huế tiếng nói nhẹ nhàng không cần chèo kéo, khách vẫn tìm đến xếp hàng mua. Không có bia hơi như bây giờ, ngày ấy chỉ nước chè xanh và nhân trần cũng đủ để mọi người xích lại gần nhau. Năm 1980, CLB mới chính thức đóng cửa, hoàn thành sứ mệnh lịch sử trong sự bâng khuâng của nhiều người.

Bây giờ qua đây, thỉnh thoảng người ta vẫn bắt gặp những cụ già người miền Nam đi dạo quanh hồ Hoàn Kiếm, mà một thời họ gọi đùa là “hồ Tìm Kiếm” người thân, đồng hương, bạn bè. Theo thói quen họ vẫn chọn chiếc ghế đá ven hồ trước cổng CLB Thống nhất để thư giãn. Trong kí ức của họ những kỉ niệm không thể nào quên khi nhìn lên tấm biển bên trái cổng chính ngôi nhà 16 Lê Thái Tổ có khắc dòng chữ: Câu lạc bộ Thống nhất nơi sinh hoạt và hội họp của cán bộ miền Nam tập kết ra Bắc (1955-1975)