Cung từ Quang mục Quốc thái mẫu Hoàng Thái hậu Phạm Thị Ngọc Trần người làng Quần Lai, huyện Lôi Dương (nay là làng Quần Lai, xã Thọ Diên, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa). Bà gốc họ Trần (con Trần Hoành và bà Trịnh Thị Ngọc Liễu, em gái khai quốc công thần Thiếu úy, Phú Hưng hầu Trần Vận). Phạm Thị Ngọc Trần là vợ vua Lê Thái Tổ đồng thời cũng là nội tướng của nghĩa quân Lam Sơn. Sáu năm nghĩa quân Lam Sơn chiến đấu ở miền Tây Thanh Hóa, Thái Hậu luôn sát cánh cùng nghĩa quân, làm tròn bổn phận của một nội tướng, một người vợ.

Lễ hội diễn ra tại làng Quần Đội xã Thọ Diên (Thọ Xuân)

Sách “Thanh Hóa chư thần lục” ghi lại: Một lần Lê Lợi sang sông, trời đã nhập nhoạng tối, sương thu như một dải màn trắng mỏng, giăng đầy trên mặt sông bãi mía. Thấp thoáng đầu nương dâu, một người con gái đang thoăn thoắt đôi tay hái những lá dâu xanh cho vào lẵng, lại gần quả là một thục nữ giai nhân, chân quê mà quý phái, sắc sảo mà hiền thục, lời nói nhẹ nhàng, thanh thoát như tơ. Lê Lợi hỏi ra mới biết người con gái ấy húy là Ngọc Trần, người làng Quần Lai, xã Đa Mỹ, huyện Lôi Dương (nay là xã Thọ Diên, huyện Thọ Xuân). Lê Lợi bèn đặt lễ hỏi làm vợ. Sau khi về làm thiếp của Lê Lợi, bà sớm hôm gánh vác việc thu xếp trang trại, coi sóc sản xuất, cây trồng. Khi vua tự xưng là Bình Định Vương dựng cờ khởi nghĩa, bà lặn lội theo hầu….”

Năm Giáp Thìn 1424, theo lời bàn của Nguyễn Chích nghĩa quân Lam Sơn giải phóng đồn Đa Căng tiến vào đất Nghệ An và có nhiều trận thắng ở Trà Lân, Lậu Thư, Bồ Ải... buộc quân địch phải co cụm vào thành Nghệ An. Đến năm Ất Tỵ 1425, Lê Lợi vây đánh Nghệ An, khi đến thành Triều Khẩu ở huyện Hưng Nguyên nơi đây có đền thờ thủy thần phổ hộ, đã mấy hôm cửa triều khẩu sóng to gió lớn, nghĩa quân và voi ngựa không qua được sông. Đêm đó vua nằm mộng thấy một vị thần đến bảo “Tướng quân cho tôi một người thiếp, tôi sẽ phù hộ tướng quân dẹp được giặc Minh làm nên nghiệp đế”.

Đông đảo Nhân dân tới dự Lễ và thắp hương

Hôm sau vua bèn đem chuyện trong giấc mộng nói với các bà vợ và hứa khi lấy được nước sẽ lập con của người này làm thiên tử. Trong khi những người khác còn đắn đo, chỉ có Hoàng hậu Phạm Thị Ngọc Trần khảng khái quỳ thưa: “Nếu minh công giữ lời hứa, thì thiếp nguyện xả thân. Ngày sau làm nên nghiệp lớn chớ phụ con thiếp”. Vua khen ngợi và thương cảm, nói với bề tôi nhận theo lời hẹn đó, rồi sai làm lễ tế thần, dùng bà Ngọc Trần làm vật tế, Hoàng hậu mất đó là vào ngày 24 tháng 3. Lúc này bà có một con trai hơn hai tuổi là Nguyên Long (sau này là vua Lê Thái Tông).

Lê Lợi làm lễ tế thần và dùng Phi làm vật tế. Vua bảo: “Bà ấy đúng là chúa cả trăm vị thần của nước ta, không ai dám trái”, bèn sai người ở động Nhân Trầm là Lê Cố rước quan tài về táng ở Thanh Hóa. Sau khi đuổi giặc Minh ra khỏi đất nước, Bình Định Vương lên ngôi hoàng đế, lập Lê Nguyên Long làm Thái tử cho nối ngôi. Khi Lê Thái tổ mất, Lê Nguyên Long lên ngôi vua (tức Vua Lê Thái tông) và truy tôn mẹ là Cung từ Quốc Thái Mẫu. Cái chết của bà là hồi trống xung trận để nghĩa quân Lam Sơn tiến ra Bắc, quét sạch quân Minh ra khỏi bờ cõi, giải phóng đất nước, lập nên vương triều Hậu Lê kéo dài gần 360 năm.

Đền thờ Hoàng Thái hậu Phạm Thị Ngọc Trần ở làng Quần Đội đã xuống cấp, Nhân dân trong vùng mong mỏi được tu sửa, nâng cấp

Để tôn vinh và ghi nhớ sự hy sinh của người anh hùng liệt nữ, Nhân dân nhiều nơi đã lập đền thờ bà, như: Đền thờ ở xã Triều Khẩu (nay là xã Hưng Khánh, huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An); đền thờ ở làng Quần Đội, xã Thọ Diên (Thọ Xuân); đền thờ ở làng Thượng Vôi, nay thuộc xã Xuân Hòa (Thọ Xuân); thờ ở Thái miếu Lam Kinh (Thọ Xuân), thờ ở Thái miếu nhà Hậu Lê (phường Đông Vệ, TP Thanh Hóa).