Di sản của kiến trúc

Những ngôi nhà rường Huế với mái ngói đỏ, cột gỗ chắc chắn và không gian bên trong ấm cúng đã tồn tại qua nhiều thế kỉ, trở thành một phần không thể thiếu trong bức tranh văn hóa của cố đô Huế. Chính vì thế, nhà rường Huế mang trong mình những biểu tượng đặc trưng của văn hóa kiến trúc Việt Nam, với những giá trị lịch sử to lớn và nghệ thuật xây dựng tinh xảo. Kiến trúc nhà rường trong các cung điện, phủ đệ, chùa chiền, lăng tẩm…, cùng nhà vườn dân gian có mặt ở khắp mọi nơi trong TP Huế và vùng phụ cận, tạo nên không gian riêng mềm mại mà cá tính thể hiện trong cảnh quan kiến trúc truyền thống.

Theo đánh giá của các nhà nghiên cứu văn hóa Huế, nhà rường có từ rất sớm, vào khoảng 300 đến 400 năm trước, thậm chí có thể còn sớm hơn nữa. Nhà rường Huế không chỉ là một ngôi nhà gỗ, mà còn là cả không gian vườn bao quanh nó; không chỉ là nơi ở mà còn là biểu tượng của sự kết hợp hài hòa giữa thiên nhiên và con người.

Nhiều mô tip nhà rường biến đổi, phù hợp với mục đích và công năng sử dụng mới.

Nhà rường Huế thường được đặt trong một không gian rộng, có khuôn viên vây quanh, với bức tường thành kiên cố hay chỉ là hàng chè tàu được cắt tỉa gọn gàng cùng những cấu trúc phụ xung quanh ngôi nhà như bình phong, non bộ, hồ nước…

Về mặt không gian, nhà rường được tạo nên theo các nguyên tắc và triết lí phương Đông truyền thống, tuân thủ thuật phong thủy được lưu truyền từ nhiều đời. Nghệ nhân Lê Kim Tân (84 tuổi, huyện Hương Thủy, tỉnh Thừa Thiên Huế), người có gần 60 năm kinh nghiệm xây dựng và sửa chữa nhà rường chia sẻ, những ngôi nhà này thường được xây dựng bằng gỗ quý như lim, mít, với kĩ thuật ghép mộng độc đáo, không sử dụng đinh sắt. Mỗi chi tiết trong kiến trúc nhà rường, từ cột, kèo đến mái ngói, đều thể hiện sự khéo léo và tài hoa của người thợ xưa. Chính sự bền vững này đã giúp nhà rường Huế tồn tại qua thời gian, bất chấp những biến đổi của lịch sử và thời tiết.

Kết cấu của nhà rường Huế được xem là di sản quý báu về nghệ thuật kiến trúc, lịch sử văn hóa

Gắn liền với việc dựng nhà rường là rất nhiều nghi lễ truyền thống như lễ Phạt Mộc, lễ Động Thổ. Sau khi công trình được khởi công vẫn còn nhiều lễ khác: Lễ Thượng Trụ để dựng bộ vì đầu tiên của ngôi nhà, lễ Thượng Lương để đặt đòn Đông, lễ Gài Nóc để bắt đầu lợp mái công trình. Khi ngôi nhà đã hoàn thiện có lễ Tống Mộc để xua đuổi ma quỷ, lễ Nhập Trạch để xin phép thổ thần cho gia chủ dọn về nhà mới, lễ An Vị để cung nghinh ông bà vào nhà. Và cuối cùng mới là lễ Tân Gia để gia chủ lễ tạ các thần thánh và mời khách khứa, bạn bè mừng ngôi nhà mới.

Các khu vực nhiều nhà rường tại Huế như Phú Dương, Mậu Tài, Kim Long, Thủy Phù, Tứ Hạ... mỗi làng có vài chục ngôi nhà cổ. Trong đó, có những ngôi nhà cổ gần 300 năm tuổi còn nguyên vẹn như căn nhà ba gian hai chái của bà Cửu Thể, nhà ông Trần Văn Loan ở Mậu Tài, nhà ông Đoàn Kim Khánh, hay nhà rường An Hiên là ngôi nhà rường được xem là mẫu mực của xứ Huế. Nơi đây đã trở thành điểm du lịch thu hút đông đảo người dân và du khách ngược xuôi đã tìm về để được đắm chìm trong không gian cổ kính thơ mộng với hoa thơm trái ngọt, với điệu hò nam ai và mái nhì được những nghệ sĩ ca Huế tiếp đón, có loại bánh đặc sản mời chào.

Di sản nhà rường Huế trong dòng chảy hiện đại

Trong bối cảnh hiện đại, việc bảo tồn kiến trúc nhà rường Huế đang đối mặt với nhiều thách thức. Dù vẫn còn hiện hữu nhưng nhà rường Huế đã thay đổi diện mạo rất nhiều. Nhiều nhà rường đã không còn vì xuống cấp do thời gian, một số không nhỏ khác bị chia năm xẻ bảy, bị thay đổi cấu trúc.

Mỗi chi tiết trong kiến trúc nhà rường, từ cột, kèo đến mái ngói, đều thể hiện sự khéo léo và tài hoa của người thợ xưa.

Một số nhà rường Huế còn lại khá nguyên vẹn cũng đang đứng trước những thử thách rất lớn trước cơn lốc đô thị hóa và nền kinh tế thị trường. Bên cạnh đó, cũng có một số không nhỏ các nhà rường mới được dựng lên với kiểu dáng, hình thức có những thay đổi, biến hóa nhất định, tạo nên một dáng vẻ mới, sức sống mới của nhà rường. Bên cạnh đó, sự thiếu hụt về nguồn gỗ quý và kĩ thuật xây dựng truyền thống cũng là một vấn đề nan giải.

Nhiều chuyên gia cho rằng, cần có một kế hoạch hành động xây dựng thương hiệu nhà rường Huế, có thể bằng hình thức chỉ dẫn địa lí, hoặc nhãn hiệu tập thể. Xác định giá trị văn hóa lịch sử, kiến trúc nghệ thuật của các nhà rường Huế tiêu biểu để đưa vào diện cần bảo tồn, tiến hành đầu tư kinh phí trùng tu, tôn tạo, phát huy giá trị di sản nhà rường Huế. Xây dựng bảo tàng nhà rường Huế gắn với quảng bá sản phẩm du lịch và tạo ra nguồn thu nhập cho chủ nhân nhà rường, qua đó khuyến khích việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản nhà rường được tốt hơn.

Đề xuất thành lập Hội sản xuất kinh doanh nhà rường Huế gồm các nghệ nhân, các cơ sở, hộ sản xuất kinh doanh sản phẩm nhà rường để các cơ sở sản xuất tạo dựng cho mình một nhận diện thương hiệu đối với nhà rường, quảng bá thương hiệu nhà rường để có thể xuất khẩu. Bên cạnh đó, cần ứng dụng công nghệ kĩ thuật số trong việc ghi lại và lưu trữ thông tin về kiến trúc nhà rường, tái hiện chi tiết từng ngôi nhà.

Nhiều nhà rường tham gia đề án kinh doanh du lịch, phục vụ du khách.

Những năm qua, tỉnh Thừa Thiên Huế đã có nhiều hoạt động, dự án triển khai với mục đích trùng tu, phục hồi nhà rường. Đã có 9 nhà rường tham gia đề án kinh doanh du lịch, phục vụ du khách. Trong đó có 3 nhà rường kinh doanh dịch vụ homestay.

Theo TS Phan Thanh Hải, Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao tỉnh Thừa Thiên Huế chia sẻ, trong bối cảnh hiện nay, nhà rường Huế đang mất đi khá nhiều trước cơn lốc đô thị hóa, đồng thời cũng xuất hiện những xu thế tích cực trong việc biến đổi nhà rường, phù hợp với mục đích và công năng sử dụng mới. Để giải quyết những thách thức này, nhiều giải pháp bảo tồn hiện đại đã được đề xuất và triển khai. Để gìn giữ và phát huy giá trị nhà rường Huế, từ năm 2015 chính quyền các cấp đã ban hành nghị quyết về việc thông qua Đề án “Chính sách hỗ trợ bảo vệ và phát huy giá trị nhà vườn Huế đặc trưng”. Theo đó, chính quyền địa phương đã đầu tư hỗ trợ trùng tu cho 18 nhà rường ở Huế, 25 nhà rường ở làng cổ Phước Tích (huyện Phong Điền). Cùng với đó, dọc tuyến đường đi bộ Nguyễn Đình Chiểu, các doanh nghiệp đã đầu tư hơn 14 tỉ đồng để xây dựng chỉnh trang, lắp đặt 12 nhà rường tạo không gian hài hòa gắn với kiến trúc khu vực ven sông Hương.

Tỉnh Thừa Thiên Huế cũng đang hướng đến việc xây dựng thương hiệu nhà rường Huế gắn với những việc phát huy giá trị văn hóa đặc trưng của địa phương như xây dựng bảo tàng nhà rường Huế gắn với quảng bá du lịch, phối hợp giữa cơ quan quản lí Nhà nước với doanh nghiệp du lịch để xây dựng tour, tuyến du lịch sinh thái. Bằng cách kết hợp giữa truyền thống và hiện đại, chúng ta không chỉ giữ gìn được những giá trị văn hóa quý báu mà còn làm phong phú thêm di sản kiến trúc của đất nước, để lại những di sản vô giá cho thế hệ mai sau.