Nước ta mặc dù đứng thứ 15 trên thế giới và đứng thứ 2 Đông Nam Á về kim ngạch xuất khẩu nông, lâm, thủy sản; với năng lực sản xuất đạt trên 140 triệu tấn/năm. Trong đó, nhiều mặt hàng đang đứng nhóm đầu trên thị trường thế giới như: Gạo, hồ tiêu, hạt điều, thủy sản,... nhưng đặc thù các sản phẩm của Việt Nam chủ yếu được xuất khẩu dưới dạng thô, giá trị thu về chưa tương xứng với tiềm năng. Một trong nguyên nhân đó là do khâu chế biến sâu để gia tăng giá trị còn hạn chế.

Câu chuyện “được mùa rớt giá” của nông, thủy, lâm sản Việt Nam xảy ra xuất phát từ mối liên kết giữa nông dân, doanh nghiệp (DN), nhà khoa học, Nhà nước chưa chặt chẽ, dẫn đến thông tin thị trường chưa rõ ràng, định hướng sản xuất chưa phù hợp nhu cầu. Bên cạnh đó, thách thức về hạ tầng, logistics,... gây cản trở lưu thông hàng nông sản tươi, thô.

Theo GS.TS Võ Tòng Xuân, khoảng 2 năm trở lại đây, hàng nông sản Việt Nam đi ra nước ngoài dễ dàng hơn; sản xuất, chế biến nông sản cũng có nhiều tiến bộ. Vấn đề lớn hiện nay là làm sao để sản phẩm nông nghiệp Việt Nam có thể cạnh tranh với hàng nước ngoài ngay trên đất của mình và cạnh tranh được với các thị trường lân cận, nhất là Thái Lan. Hiện nông dân Việt Nam đã chịu vào HTX để hình thành những vùng sản xuất lớn; có sản phẩm, nguyên liệu đồng nhất để cung cấp cho DN chế biến nhưng có rất ít HTX cùng nhau sản xuất. Thực tế có đến 70% nông dân thích làm ăn riêng lẻ, đất đai còn manh mún. Bên cạnh đó, liên kết giữa nông dân và DN rất lỏng lẻo, có tình trạng nông dân lẫn DN “bẻ kèo” trong các liên kết. Ngoài ra, nông sản Việt Nam không đồng đều về chất lượng nên sản phẩm không được nổi tiếng, nói cách khác là không có thương hiệu.

“Để nâng tầm nông, thủy sản Việt, trước hết cần xem lại từng địa phương có sản phẩm nào nổi bật nhất. Có địa phương có rất nhiều sản phẩm OCOP (chương trình mỗi xã một sản phẩm) nhưng đa phần sản phẩm của các tỉnh, thành na ná nhau. Ở cấp quốc gia cũng cần xác định giống nào, mô hình sản xuất nào cho từng tỉnh; các địa phương cần cạnh tranh nhau chứ không làm thương hiệu chung. Tiếp theo, cần khắc phục tình trạng nông dân sản xuất riêng lẻ, không theo quy trình khoa học đã hướng dẫn; cải thiện chất lượng thu hoạch và xử lí sau quy hoạch... Ngoài ra, phải cải thiện hoạt động marketing để khách hàng khi cần có thể dễ dàng biết được ở Việt Nam, địa phương nào có sản phẩm gì, xuất đi đâu?”, GS Võ Tòng Xuân kiến nghị.

Đáng chú ý, việc ứng dụng khoa học kĩ thuật và cơ giới hóa trong sản xuất nông nghiệp còn nhiều hạn chế, dịch vụ logistics khu vực Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) chưa phát triển, làm giảm sức cạnh tranh của nông sản, thủy sản của vùng.

Để thay đổi tình trạng “được mùa mất giá, mất mùa được giá”, cần thay đổi tư duy. Việt Nam có lợi thế về thiên nhiên, thổ nhưỡng trong khi dân số thế giới sắp đạt 8 tỉ người, kéo theo nguy cơ thiếu lương thực. Đây là cơ hội rất lớn cho ngành nông nghiệp Việt Nam, vì thế chúng ta cần chuẩn bị sẵn sàng. Trong định hướng phát triển nông nghiệp, cần thông tin cho nông dân hiểu xu thế hiện tại là sản phẩm hữu cơ, xanh, sạch...

Đại diện cho các DN xuất khẩu thuỷ sản, ông Trương Đình Hoè, Tổng Thư kí Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản (VASEP) kiến nghị: Chính phủ và các địa phương duy trì, phát triển năng lực sản xuất nguyên liệu. Cụ thể, cần đầu tư mới, nâng cấp cơ sở hạ tầng cho các vùng nuôi trồng thủy sản tập trung, vùng sản xuất giống thủy sản, các cơ sở nghiên cứu, chuyển giao khoa học - công nghệ phục vụ nuôi trồng. Khuyến khích DN, tư nhân đầu tư vào những trung tâm sản xuất giống bố mẹ, nâng cấp các trại sản xuất giống cung cấp cho ĐBSCL. Đồng thời, sửa đổi Luật Đất đai theo hướng quan tâm đến vấn đề tích tụ ruộng đất, hạn điền, quy định sử dụng đất, quy hoạch sử dụng đất để phát triển được các vùng nuôi, sản xuất giống tập trung phù hợp.

Bên cạnh đó ở ĐBSCL, cần xây dựng cảng Cái Cui (TP Cần Thơ) trở thành cảng container chính của khu vực, nhằm kịp thời giảm chi phí và rút ngắn thời gian vận chuyển hàng hóa thủy sản xuất khẩu. Song song đó, đầu tư xây dựng mới và nâng cấp hệ thống giao thông kết nối cả đường bộ, đường thủy và đường hàng không một cách thuận tiện. Mở rộng hoạt động vận chuyển hàng hóa bằng hàng không để xuất khẩu những hàng hóa đặc thù, giá trị của ĐBSCL đi các nước...

Nền nông nghiệp Việt Nam cần thoát khỏi tư duy thuận mua vừa bán, mua đứt bán đoạn mà phải hình thành niềm tin cho nông dân, phát huy vai trò dẫn dắt để hình thành hệ sinh thái xung quanh giữa DN và nông dân. Mỗi DN cùng ngồi lại, chuyển từ tư duy thuận mua vừa bán sang tư duy hợp tác đường dài. Các hiệp hội ngành hàng rau củ quả, thuỷ sản cũng phải thật sự trở thành một hiệp hội cùng kiến tạo không gian phát triển với địa phương từng vùng, kết nối DN, nông dân thành một khối liên kết bền chặt để cùng nhau đi xa hơn.