Bầu trời xám xịt. Người dân đeo mặt nạ phòng độc ra đường. Những bức tượng trong khuôn viên trường được sinh viên nào đó lặng lẽ đeo khẩu trang. “Bầu khí quyển tại Bắc Kinh, thủ đô của quốc gia đông dân nhất thế giới, vào năm 2013 được các chuyên gia ví von “không khác gì tận thế”.

Tình hình nghiêm trọng đến mức chính phủ Trung Quốc buộc phải thừa nhận một thực tế mà họ luôn chối bỏ: Ô nhiễm đã ở mức báo động đỏ. Khi tình trạng vượt ngoài tầm kiểm soát, chính quyền buộc phải nhượng bộ. Từ đó, các con số, dữ liệu về ô nhiễm được đề cập thường xuyên hơn với mức độ minh bạch chưa từng thấy. Tình hình ô nhiễm hàng giờ của 74 thành phố trên cả nước, gần một nửa trong số đó đang có chất lượng tồi tệ. Mạng lưới theo dõi mức độ bụi mịn PM 2.5 (có đường kính 2,5 micromet trở xuống) nhanh chóng được xây dựng trên toàn quốc và dữ liệu công khai tới toàn thể người dân.

Một mình Bắc Kinh không đủ

Trong quá khứ, các thông tin về tình trạng môi trường, tình hình kinh tế khu vực hầu như chỉ nằm trong phạm vi tiếp cận của chính quyền địa phương.

Tuy nhiên, khi chất lượng không khí, lượng khí thải tồn tại trở thành mối quan tâm của mọi người, tiếng nói của người dân cũng dần có trọng lượng hơn. Minh bạch thông tin ô nhiễm gây sức ép lên chính quyền địa phương, buộc họ phải thực hiện nhiệm vụ quyết liệt hơn.

Có thời điểm ở Bắc Kinh trước đây chỉ số không khí đạt mức 213, mức ô nhiễm nặng Ảnh Simon Song

Tháng 3/2014, Thủ tướng Lý Khắc Cường chính thức “tuyên chiến” với tình trạng ô nhiễm không khí và gọi đó là yếu tố “kìm hãm sự tăng trưởng của quốc gia”. Một báo cáo vào năm 2014 kết luận ô nhiễm khói bụi là nguyên nhân gây ra cái chết của 350 - 500 nghìn người dân nước này.

Hàng trăm biện pháp đã được tiến hành từ năm 2013: Tiết kiệm, sử dụng năng lượng thân thiện với môi trường, kiểm soát khí thải xe cộ, nguồn xả thải công nghiệp, lượng bụi từ đất, chuyển đổi công nghệ theo hướng sạch... Các chiến lược đi kèm nỗ lực của Trung Quốc dần đem lại kết quả tích cực. Trong 5 năm từ 2013 đến 2017, hàm lượng PM 2.5 đã giảm 35%, theo báo cáo của Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (UNEP).

Tuy nhiên, một mình Bắc Kinh không thể đơn phương độc mã trong “cuộc chiến” nếu thực sự muốn bầu không khí trong lành quay trở lại. Nguyên nhân cốt lõi: Chất lượng không khí của thủ đô còn phụ thuộc vào tình trạng của những vùng lân cận.

Về mặt địa lí, Bắc Kinh bao quanh bởi tỉnh Hà Bắc, khu vực có số lượng lớn các nhà máy sản xuất thép. Có đến 7/10 thành phố thuộc diện ô nhiễm nhất Trung Quốc “đóng đô” tại tỉnh này.

Giới chuyên gia có cùng chung nhận định: Sẽ chỉ là công cốc nếu Bắc Kinh đơn độc thực hiện công việc giảm tải. Nếu các khu vực xung quanh không chung tay, Bắc Kinh sẽ không bao giờ có được chất lượng không khí như mong muốn. Chính quyền trung ương đã thay đổi chỉ tiêu phát triển, yêu cầu chính quyền địa phương phải bảo đảm mục tiêu bảo vệ môi trường thay vì chỉ chăm chăm phát triển kinh tế.

“Tôi không muốn chết trong sương khói này”

Theo số liệu chính thức năm 2013, có đến 9.000 bệnh nhân nhỏ tuổi đến khám tại bệnh viện mỗi ngày, với 1/3 trong số đó mắc các bệnh về đường hô hấp.

Năm 2012, một cuộc thi sáng tác âm nhạc tại Thượng Hải diễn ra về chủ đề bụi mịn PM 2.5. “Ai đang tìm kiếm điều gì đó trong sương mù”, “Ai đang khóc trong màn sương kia”, “Ai đang sống giữa lớp sương này”, “Tôi sống trong sương khói này”, “Tôi không muốn chết trong sương khói này” - ca từ trong video âm nhạc có tên gọi “Bắc Kinh - phiên bản sương mù mịt” nhanh chóng trở thành hiệu ứng lan truyền trên mạng. Các câu hỏi liên tiếp như xoáy sâu vào mối lo của mọi người về lí do nào đã đẩy nhiều nơi tại Trung Quốc bỗng chốc bị gắn mác “một trong các thành phố ô nhiễm nhất thế giới”.

Việc Trung Quốc là “công xưởng của thế giới” cũng là yếu tố quan trọng. 70% sắt và thép và gần một nửa lượng xi măng toàn cầu được sản xuất tại Trung Quốc. Trong bối cảnh đó, Trung Quốc không thể sạch như phương Tây, truyền thông nước này kết luận.

Nền kinh tế trỗi dậy mạnh mẽ biến Trung Quốc trở thành cường quốc hùng mạnh chỉ đứng sau Mỹ. Tuy nhiên, cái giá để đánh đổi lấy “phép màu kinh tế” này không hề rẻ.