Câu chuyện địa chính trị định hình giai đoạn hiện nay là sự trỗi dậy của Trung Quốc. Đầu tư nước ngoài của Bắc Kinh trải khắp thế giới. Hải quân Trung Quốc điều lực lượng khắp các tuyến đường biển lớn.

Động thái ngày càng “mạnh tay” của Bắc Kinh thoạt nhìn qua tưởng như biểu hiện của sức mạnh và tham vọng tăng cao. Song, thực tế lại phản ánh sự bất an, lo lắng của Trung Quốc khi chứng kiến giai đoạn suy giảm phát triển kinh tế kéo dài đầu tiên trong nhiều năm qua.

Các dấu hiệu cảnh báo nguy hiểm

Tháng 3/2007, thời kì đỉnh cao của sự bùng nổ phát triển kinh tế kéo dài nhiều năm, Thủ tướng Trung Quốc khi đó Ôn Gia Bảo đã cảnh báo, mô hình tăng trưởng của Trung Quốc đang trở nên "không ổn định, không cân bằng, thiếu sự đồng bộ và không bền vững". Cảnh báo dường như đã tiên lượng chính xác. Trong những năm sau đó, tốc độ tăng trưởng tổng sản phẩm quốc nội (GDP) chính thức của Trung Quốc đã giảm từ 15% xuống còn 6%, chậm nhất trong vòng 30 năm. Tuy nhiên, nhiều nhà kinh tế tin rằng tốc độ tăng trưởng thật sự của Trung Quốc chỉ bằng gần một nửa con số công bố chính thức.

Các tàu của hải cảnh Trung Quốc tăng cường hoạt động ở Biển Đông. Ảnh: Manila Journo

Trên thực tế, mọi tăng trưởng GDP của Trung Quốc đều bắt nguồn từ việc chính phủ bơm vốn vào nền kinh tế. Các dấu hiệu tăng trưởng không hiệu quả rất dễ phát hiện. Trên khắp cả nước, hơn 20% các ngôi nhà vẫn để trống. Công suất dư thừa trong các ngành công nghiệp quan trọng lên tới 30%.

Lí do thực sự khiến TQ ngày càng “mạnh tay”

Tổng thiệt hại từ tất cả những lãng phí như trên rất khó kiểm đếm, nhưng chính phủ Trung Quốc ước tính rằng họ đã chi ít nhất 6 nghìn tỉ USD vào “các đầu tư kém hiệu quả” trong giai đoạn 2009 -2014. Xét về số liệu tuyệt đối, nợ của Trung Quốc đã tăng gấp 4 lần trong 10 năm trở lại đây và hiện vượt quá 300% GDP của nước này. Các tài sản từng thúc đẩy nền kinh tế Trung Quốc đi lên đang nhanh chóng biến thành các món nợ phải trả.

Hiện tại, Trung Quốc đang mất dần sự tiếp cận công nghệ và các thị trường nước ngoài. Nước trở nên trở nên khan hiếm. Trung Quốc đang nhập khẩu lương thực và năng lượng nhiều hơn bất kì quốc gia nào khác do suy giảm nguồn tài nguyên tự nhiên. Do chính sách một con, Trung Quốc cũng sắp trải qua cuộc khủng hoảng lão hóa dân số tồi tệ nhất lịch sử khi dự kiến sẽ mất 200 triệu người lao động và người tiêu dùng trẻ trong khi tăng thêm 300 triệu người cao tuổi trong 3 thập niên tới.

Tiền lệ lịch sử

Giới quan sát chỉ ra rằng khi các cường quốc đang phát triển nhanh chóng cạn kiệt động lực kinh tế, họ thường trở nên “gai góc” hơn. Lịch sử cho thấy vô số tiền lệ. Trong hơn 150 năm qua, gần 12 cường quốc trên thế giới từng trải qua thời kì phát triển kinh tế nhanh chóng và tiếp sau đó là sự suy thoái kéo dài. Không nước nào trong số này lặng lẽ chấp nhận điều đó.

Khi Mỹ sụt giảm mạnh sự tăng trưởng vào cuối thế kỉ XIX, Washington đã đối phó bằng cách dùng bạo lực đàn áp các cuộc biểu tình của người lao động trong nước, đồng thời bơm mạnh đầu tư và xuất khẩu sang Mỹ Latinh và Đông Á, sáp nhập lãnh thổ ở đó và xây dựng một lực lượng hải quân hùng hậu để bảo vệ các tài sản xa xôi.

Nhật Bản và Đức cũng hứng chịu khủng hoảng kinh tế trong những năm giữa thế chiến. Cả hai đã chuyển sang chế độ độc tài và tiếp tục hung hăng chiếm đoạt các tài nguyên cũng như đè bẹp các đối thủ nước ngoài.

Rắc rối phía trước

Các hành vi gần đây của Trung Quốc là phản ứng kiểu kinh điển trước sự bất ổn kinh tế. Chính phủ đã tăng gấp đôi chi tiêu an ninh trong nước trong thập kỉ qua.

Trung Quốc đã vươn dài cánh tay của mình ra nước ngoài trong suốt thời kì này, tăng gấp 3 lần đầu tư trực tiếp nước ngoài và tăng gấp 5 lần cho vay nước ngoài nhằm giành lấy các thị trường và nguồn lực cho các công ty Trung Quốc. Về mặt quân sự, trong một thập kỉ qua, Bắc Kinh cũng đưa vào biên chế hoạt động số tàu chiến còn nhiều hơn tổng số chiến hạm của toàn bộ lực lượng Hải quân Anh.

Nếu tăng trưởng của Trung Quốc tiếp tục suy giảm hơn nữa trong những năm tới, Bắc Kinh có thể tăng gấp đôi những gì đã làm trong thập kỉ qua.

Nhà phân tích Michael Beckley cho rằng, Mỹ đã cảm thấy mối đe dọa từ một nước Trung Quốc bất an. Theo ông, khi phép màu kinh tế của Trung Quốc chấm dứt và "giấc mơ Trung Hoa" đang gặp nhiều thách thức, Washington cần ngăn chặn sự bùng phát giận dữ của Bắc Kinh thông qua kết hợp cẩn thận các biện pháp răn đe, trấn an và giảm thiểu tổn thất.