Cuối năm 2018, Tòa án Tối cao Hàn Quốc ra phán quyết yêu cầu Tập đoàn Thép Nippon và Tập đoàn Công nghiệp nặng Mitsubishi (MHI) của Nhật Bản phải bồi thường cho những người Hàn Quốc bị ép buộc làm việc cho các công ty này trong thời kì Nhật Bản cai trị bán đảo Triều Tiên. Tuy nhiên, Chính phủ Nhật Bản tuyên bố các quyền yêu cầu đền bù đã được giải quyết dứt khoát và đầy đủ vào năm 1965 khi hai nước bình thường hóa quan hệ ngoại giao, trong khi các bị đơn phía Nhật Bản cũng từ chối tuân theo phán quyết của tòa án Hàn Quốc. Đầu năm 2019, tòa án Hàn Quốc đã ra lệnh tịch thu tài sản của hai công ty tại nước này.

Nhằm gây sức ép buộc phía Hàn Quốc đảo ngược phán quyết trên, tháng 7/2019, Chính phủ Nhật Bản quyết định siết chặt quản lí xuất khẩu 3 nguyên liệu công nghệ chiến lược sang Hàn Quốc. Một tháng sau đó, Tokyo tiếp tục loại Hàn Quốc ra khỏi danh sách đối tác thương mại tin cậy (danh sách trắng). Đáp lại, Seoul cũng loại Tokyo ra khỏi danh sách trắng của mình, siết chặt nhập khẩu tro than và một số rác nguyên liệu dùng để tái chế, đồng thời rút khỏi thỏa thuận chia sẻ thông tin tình báo với Nhật Bản (GSOMIA). Những hành động “ăn miếng, trả miếng” trên đã đẩy quan hệ Nhật-Hàn rơi vào tình trạng căng thẳng.

Ngoại trưởng Hàn Quốc Park Jin phát biểu tại cuộc họp báo ở Seoul ngày 6-3-2023

Trong cuộc điện đàm đầu tiên giữa Tổng thống Hàn Quốc Yoon Suk-yeol và Thủ tướng Nhật Bản Fumio Kishida tháng 3/2022, hai bên đã nhất trí cải thiện quan hệ. Tới đầu tháng 3 năm nay, sau nhiều nỗ lực, Tokyo và Seoul đạt được thỏa thuận “trọn gói” để giải quyết vấn đề này. Theo phương án do Ngoại trưởng Hàn Quốc Park Jin công bố ngày 6/3, Chính phủ Hàn Quốc sẽ sử dụng một quỹ do Bộ Nội vụ trực tiếp quản lí để chi trả tiền đền bù cho các nguyên đơn thay vì yêu cầu hai công ty Nhật Bản phải trả tiền theo các phán quyết của tòa án. Quỹ này sẽ nhận các khoản đóng góp “tự nguyện” từ khu vực tư nhân. Seoul cũng dự định sử dụng một quỹ được thành lập năm 2014 để bồi thường cho các nguyên đơn khác đã thắng trong các bản án sơ thẩm.

Ngay lập tức, Ngoại trưởng Nhật Bản Yoshimasa Hayashi đánh giá cao kế hoạch của Hàn Quốc nhằm giải quyết những khúc mắc giữa hai nước trong vấn đề lao động cưỡng bức thời chiến. Ông cho biết, Chính phủ Nhật Bản sẽ cho phép các công ty của nước này đóng góp tiền cho quỹ trên, đồng thời khẳng định Tokyo sẽ tiếp tục "liên lạc chặt chẽ” với Seoul để cải thiện quan hệ song phương.

Cùng với việc công bố phương án bồi thường nhằm tháo gỡ nút thắt trong quan hệ giữa hai nước, Seoul cũng quyết định dừng khiếu nại lên Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) về các biện pháp hạn chế xuất khẩu 3 mặt hàng nguyên liệu công nghệ của Nhật Bản. Đáp lại, Tokyo cũng thông báo sớm tổ chức đối thoại với Hàn Quốc nhằm hướng tới dỡ bỏ các biện pháp hạn chế xuất khẩu nguyên liệu công nghệ.

Giới chuyên gia đánh giá, Hàn Quốc dường như đã chọn được một giải pháp khả thi cho vấn đề tranh cãi lâu nay với Nhật Bản như một phần trong nỗ lực bình thường hóa hợp tác hai nước, khi cả hai đều đang nỗ lực phục hồi kinh tế sau đại dịch. Bên cạnh đó, trong bối cảnh môi trường quốc tế có những biến động khó lường, đặc biệt tình hình bán đảo Triều Tiên tiếp tục căng thẳng, việc tăng cường hợp tác an ninh song phương và quan hệ an ninh ba bên Hàn - Mỹ - Nhật có vẻ là ưu tiên của Seoul và Tokyo.

Hiện chưa rõ các nỗ lực này có giúp giải quyết vấn đề lao động cưỡng bức thời chiến hay không trong bối cảnh phe đối lập và những người ủng hộ các nguyên đơn Hàn Quốc vẫn yêu cầu phía Nhật Bản phải đưa ra lời xin lỗi mới và đền bù cho các nguyên đơn. Điều quan trọng là cả Nhật Bản và Hàn Quốc đều cần duy trì thiện chí hợp tác để gỡ bỏ nút thắt này…