Thờ cúng tổ tiên, nét đẹp văn hóa thiêng liêng của người Việt

“Con người có tổ, có tông/ Như cây có cội, như sông có nguồn”. Câu ca dao lưu truyền từ bao đời nay nhằm thể hiện mối quan hệ đầy thân thiết và tình nghĩa trong đại gia đình người Việt.

Để tỏ lòng thành kính đối với những người đã khuất, trong mỗi gia đình người Việt đều có một bàn thờ để dâng nén hương thơm lên gia tiên. Từ lâu phong tục này đã trở thành chuẩn mực đạo đức và nguyên tắc làm người thấm nhuần trong tư tưởng người Việt của chúng ta.

Từ đường của Họ Phùng Thọ Am

Bài trí bàn thờ như thế nào cho đúng cách?

Vị trí đặt bàn thờ

Bài trí bàn thờ cần chọn vị trí khang trang nhất trong ngôi nhà, nếu có thể thì nên đặt ở một phòng riêng và không bị các không gian sinh hoạt khác tác động. Bàn thờ cần được đặt dựa vào tường, hướng thường đối diện với cửa chính nhưng tốt nhất là nên đặt theo hướng hợp với tuổi của gia chủ và hợp phong thủy để tăng vượng khí, đón tài lộc.

Cần lưu ý là không nên đặt bàn thờ nhìn ra hướng ngũ quỷ hoặc tựa lưng vào phòng hoặc nhà vệ sinh. Tuyệt đối không nên đặt ở vị trí tuyệt mạng trong nhà. Vị trí tuyệt mạng này phụ thuộc vào hướng của ngôi nhà. Ví dụ vị trí tuyệt mạng ở Tây Nam nếu nhà ở hướng Bắc, tuyệt mạng ở Nam nếu nhà hướng Đông Bắc, tuyệt mạng ở Bắc nếu nhà hướng Tây Nam...

TS. Lương y Phùng Tuấn Giang và ông Phùng Văn Phương trưởng họ làm lễ trước Từ đường

Cách bài trí không gian thờ cúng

Không gian thờ cúng cần thể hiện sự tôn nghiêm, nên chọn màu chủ đạo như nâu gỗ, đỏ, sơn son thiếp vàng, … Trên bàn thờ tổ tiên, chính giữa là vị trí đặt bát hương tượng trưng cho tinh tú, trên bát hương có cây trụ để cắm hương vòng, tượng tưng cho trục của vũ trụ. Thông thường, các gia đình sẽ bày số bát hương với số lẻ, thường là 3 bát hương. Ở giữa là bát hương thờ thần linh thổ công, đặt cao hơn 2 bát hương còn lại ở hai bên, bên trái là bát hương tổ cô ông mãnh, bên phải là bát hương thờ gia tiên đầy đủ. Khi thắp hương cũng nên lưu ý là phải thắp ở bát chính giữa trước rồi mới đến bát hương tổ cô và gia tiên, khi cúng cũng phải cúng Thổ công trước.

Ở góc ngoài nên đặt 2 cây đèn tượng trưng cho mặt Trăng và mặt Trời, bình cắm hoa đặt bên trái, hoa quả bánh trái đặt bên phải từ trong bàn thờ nhìn ra. Ba chén nước thường dùng để đựng rượu hoặc nước mỗi dịp cúng bài thì đặt phía trước bát hương. Ảnh thờ nên đặt phía sau bát hương, theo thứ tự “nam tả nữ hữu” nghĩa là nam bên trái, gái bên phải theo hướng từ bàn thờ nhìn ra.

Bàn thờ phải tinh sạch, đồ lễ cũng vậy. Về đồ lễ cũng cần tuân theo ba nguyên tắc: Tinh sạch; nhất thiết phải có món do mình tự nấu, trồng và lấy cái tâm làm chính.

Cuối cùng chính là sự thành tâm, khiêm cung, kính cẩn. “Lễ bạc lòng thành” là câu khuyên bảo từ xưa.

Ông Phùng Văn Phương trưởng Họ làm lễ cúng trước Từ đường

Ngày Tết thắp hương cúng tổ tiên như thế nào cho đúng?

- Khi thắp hương trên bàn thờ gia đình nên có tâm thế khoan thai, bình thản, ăn vận trang nghiêm, thành kính dâng hương.

- Khi thắp hương cần thành kính nhất, nếu ở hương còn có lửa đỏ thì cần nhẹ nhàng vẩy hương đi, tuyệt đối không nên dùng miệng để thổi tắt hương.

- Khi dâng hương, ngoài việc thầm cầu trong lòng, hoặc tụng niệm nhỏ, không nên nói chuyện với người đứng bên cạnh.

- Không đưa mũi lại gần để ngửi hương, đây là điều tối kị.

- Nếu hương bị tắt, có thể nhấc ra châm lại, ở chùa có thể thu lại thành bó, dùng đồ đựng sạch sẽ để đốt, không nên tự ý vứt bỏ.

- Đến nhà người khác, không nên tự ý thắp hương, khi có lễ cúng gì thì mới cần làm như vậy, còn khi đến chơi thì bạn chỉ cần thắp một cây hương để báo thiên địa.

- Khi thắp hương nên để hương ở gần phía tim, cắm hương tay trái vì người ta quan niệm như thế là “tâm hương”, mình dâng hương bằng sự thành tâm thì sẽ được phù hộ an lành và thịnh vượng cho một năm mới.

Các bước làm nghi lễ thắp hương

Khi thực hiện thắp hương, gia chủ cần ăn vận trang nghiêm, thành kính. Dùng ngón cái và ngón giữa để cắm hương, cắm thẳng ngay ngắn nén hương.

Sau đó tùy thuộc vào quan niệm tôn giáo để thắp hương cho phù hợp. Thông thường số que hương là số lẻ: Chín nén, bảy nén, năm nén, ba nén, một nén. Chín nén thể hiện 9 phương trời 10 phương chư phật, thường dùng tế lễ trong đàn Phật.

TS. Lương y Phùng Tuấn Giang, Trung tướng Phùng Khắc Đăng cùng BLL Họ Phùng Việt Nam trước Nhà thờ Họ Phùng Thọ Am

Phong tục nhiều đời nay của Thọ Xuân Đường

Do làm nghề chữa bệnh cứu người nên Nhà thuốc làm việc đến cận những ngày sát tết để phục vụ Nhân dân, nhưng Tết ở Thọ Xuân Đường vẫn luôn rất đầm ấm và cổ truyền.

Sau ngày cúng ông Công ông Táo, Công đoàn Nhà thuốc sẽ tổ chức gói bánh chưng. Theo Tiến sĩ Giang: “Năm nay nồi bánh chưng của Thọ Xuân Đường sẽ rất đặc biệt vì nhân bánh được làm từ nhiều vị thuốc quý trong đó có Sâm Ngọc Linh, đông trùng hạ thảo…”

Cũng thành thông lệ nên quà tết luôn được chuẩn bị chu đáo, ngoài tặng cho nhân viên còn biếu những bệnh nhân nghèo, bệnh nhân gắn bó lâu năm với nhà thuốc, bệnh nhi và hàng xóm láng giềng, người già cô đơn, khó khăn… Phải nói không ở đâu không khí tết lại vẫn giữ được nét truyền thống như ở Thọ Xuân Đường.

Trong những ngày cuối năm sẽ chọn ngày đẹp nhất để tảo mộ và thắp hương mời các cụ về ăn tết với con cháu.

Mâm cơm cúng tất niên ngày 30 tết với ý nghĩa tiễn biệt năm cũ và cung thỉnh tổ tiên về ăn Tết với con cháu. Mĩ tục này được duy trì từ bao đời nay nên dù con cháu có đi làm ăn ở xa thì đến chiều 30 Tết cũng trở về bên gia đình thắp nén hương trên bàn thờ tổ tiên. Từ sau ngày cúng rước đến ngày cúng đưa sau Tết, trên bàn thờ gia tiên luôn được chăm lo “hương chong đèn rạng,” có đủ loại mứt bánh và các vật phẩm. Đặc biệt vào đúng mỗi bữa ăn, các con cháu phải bày đủ các món ăn trên bàn thờ, xem như tổ tiên, ông bà cùng có mặt và đang ăn Tết cùng với các thành viên trong gia đình.

Vào thời khắc chuyển giao năm mới, gia đình đều chuẩn bị một bàn lễ trước sân để làm lễ cúng giao thừa, cảm tạ trời đất và những đấng “khuất mặt” trong một năm qua đã luôn phù hộ, ban cho cuộc sống an bình và cầu mong một năm mới an khang như ý. Trong nhà con cháu thành kính thắp hương trên bàn thờ gia tiên, cầu xin tổ tiên “phù hộ độ trì” cho con cháu trong gia tộc một năm mới may mắn, an khang. Lễ vật thường là bánh mứt, chè và nước trà.

Sáng mồng một Tết, sau lễ cúng Nguyên đán, gia đình thắp thêm hương trầm, dâng nước, bánh mứt cúng tổ tiên. Khi mâm cơm cúng đã nấu xong và dâng lên bày vào bàn thờ, ông bà, cha mẹ, con cháu quần áo chỉnh tề vái lạy trước bàn thờ vái lạy tổ tiên, xin khấn tổ tiên phù hộ độ trì cho năm mới an khang thịnh vượng.

Đã thành thông lệ, gia đình TS. Lương y Phùng Tuấn Giang sống ở Lê Văn Thiêm, quận Thanh Xuân, TP Hà Nội sau khi thắp hương cúng tổ tiên tại gia thì chiều 1 tết đều về Thường Tín và Liên Ninh, Thanh Trì (nhà thờ tổ họ Phùng Thọ Am) để chúc Tết họ hàng.

Trước tiên phải đến ngôi nhà thờ của dòng họ Phùng Thọ Am để sắp lễ, thắp nén hương thơm dâng lên tổ tiên của dòng họ trong ngày đầu năm. Mặc dù công việc bận rộn và nhiều mối quan hệ xã hội, nhưng năm nào TS Giang vẫn luôn duy trì nghi lễ này. Theo anh: “Tết là cơ hội tốt nhất để chúng ta trở về với tổ tiên, nguồn cội. Đó là dịp để chúng ta biết và hiểu hơn về truyền thống dòng họ cũng như văn hóa bản địa của nơi mình sinh ra. Bây giờ, có điều kiện kinh tế hơn, người Việt không phải chỉ ăn Tết mà đang chuyển sang chơi Tết. Tôi vẫn thường nói với các con tôi rằng chúng ta nên dành thời gian về quê, thắp hương tại nhà thờ của dòng họ vừa để xin lộc tổ tiên vừa để con cái có ý thức dòng họ gia đình hơn. Muốn biết người khác thế nào, muốn hội nhập cuộc sống, điều trước hết cần biết mình là ai, mình từ đâu đến trước đã.”

Mồng Hai, mồng Ba Tết gia đình cúng cơm trên bàn thờ tổ tiên đều theo đúng bữa ăn trong nhà, vì gia chủ tin rằng tổ tiên luôn hiện diện trên bàn thờ và đang cùng ăn Tết. Trong suốt ba ngày Tết, bàn thờ tổ tiên lúc nào cũng nghi ngút khói hương.

Người xưa có câu “Tam nhật chi nội” ám chỉ Tết nhất chỉ diễn ra trong ba ngày: Mồng Một, mồng Hai và mồng Ba. Vì vậy, ngày cuối gia đình sẽ có lễ cúng hóa vàng đưa tiễn ông bà tổ tiên về cõi tâm linh. Trong lễ cúng đưa, chủ nhà khấn cảm tạ tổ tiên đã về với con cháu trong ba ngày Tết, cầu xin tổ tiên phù hộ cho con cháu trong năm mới được bình yên, làm ăn phát đạt, con cháu thành tài và xin tổ tiên thứ lỗi nếu có điều chi sơ suất.

Sau lễ cũng là chấm dứt các hoạt động thờ cúng ngày Tết trong gia đình, mọi sinh hoạt trở lại như thường lệ. Hằng năm Thọ Xuân Đường luôn mở cửa khai xuân khám chữa bệnh cho Nhân dân vào mùng 6 Tết.