Kì 1: Gốm gọi người về

Dùng mảnh tre chuốt phẳng mặt gốm chưa nung, anh Lê Phương Nam là thợ gốm trẻ tuổi, cũng là chủ một cơ sở gốm đang ăn nên làm ra ở xã Phổ Khánh thị xã Đức Phổ, tỉnh Quảng Ngãi nở nụ cười nhọc nhằn nhưng viên mãn. Nam bảo “Gốm gọi tôi về!”. Chỉ thế thôi, cũng đủ thấy sức hút của gốm với anh thợ trẻ tuổi này nhiều đến nhường nào. Tháng 7, chưa đến sáu giờ sáng mà nắng đã đổ đầy sân cơ sở gốm Lê Phương Nam ở thôn Trung Sơn xã Phổ Khánh. Thợ gốm đã lục tục kéo đến, để bắt đầu một ngày làm việc. Người xén đất, tưới nước, nhào trộn. Người thu dọn số gốm của ngày hôm trước, chuyển sang một sân phơi khác, để lấy chỗ ra lò cho những sản phẩm gốm mới.

Khoảng chừng 300 năm trước, gốm Phổ Khánh được rất nhiều nơi ưa chuộng. Làng gốm lúc nào cũng đỏ lửa, huỳnh huỵch tiếng người nhào đất, rộn ràng tiếng củi lửa lò nung, xôn xao tiếng bán mua trao đổi, rầm rập tiếng chân người vận chuyển hàng. Gốm của Phổ Khánh, với hai làng chính chuyên sản xuất đồ gốm là làng Trung Sơn và Vĩnh An. Thay vì các loại gốm láng men mịn, với hoa văn màu sắc sặc sỡ bắt mắt, thì gốm Phổ Khánh lại có nét đặc trưng riêng. Cái nét riêng ấy, theo anh Nam là sự độc đáo của gốm Sa Huỳnh.

Người làm gốm Phổ Khánh với tay nghề gốm mộc thủ công vẫn cần mẫn giữ nghề.

Văn hóa Sa Huỳnh là một nền văn hóa cổ có niên đại cách đây 3500-2000 năm. Đặc trưng của văn hóa Sa Huỳnh là táng thức mộ chum, được làm bằng gốm Sa Huỳnh thuộc giai đoạn gốm tiền sử trong tiến trình gốm sứ Việt Nam. Và điểm đặc biệt của gốm Sa Huỳnh phong phú về loại hình, đa dạng về kiểu dáng và nguồn nguyên liệu được lấy ngay tại nơi cư dân Sa Huỳnh cư trú. Đó là các loại hình chum, nồi, bình, bát đĩa… với phong cách chế tác đồ gốm độc đáo, thể hiện văn hoá của các cư dân vùng duyên hải Việt Nam từ hậu kì đá mới đến thời đại sắt sớm. Nhưng tất cả vẫn là gốm mộc, không láng men như các loại gốm ở nhiều làng nghề thủ công nổi tiếng khác trên khắp cả nước.

Sự độc đáo ấy cũng một thời trầy trật, bởi quy luật của thị trường, khi mà những sản phẩm gốm sứ trong nước được trau chuốt hơn, đẹp hơn và đa dạng hơn, cùng với đó là cơn bão của đồ gốm sứ giá rẻ từ Trung Quốc ùa về chiếm lĩnh thị trường, khiến cho gốm mộc Phổ Khánh rơi vào thời kì lận đận. Hơn chục năm trở về trước, những lò gốm mộc ở Phổ Khánh chẳng còn đỏ lửa, người làm gốm ở hai làng đi ra đi vào nhìn nhau, nhìn lò nung mà chan nước mắt, nhìn những sản phẩm làm ra không ai mua mà lòng buồn hiu hắt. Gốm làm ra, cuối cùng chỉ được tiêu thụ rất ít ở trong vùng, sức mua cũng chẳng đáng kể. Nhiều người đã nghĩ, có lẽ gốm mộc chẳng còn đất sống nữa. Đất bỏ khuôn, người bỏ gốm, củi lửa bỏ lò nung, những vệt đường sẽ thôi tiếng chân vào ra chọn gốm. Viễn cảnh biến mất một làng nghề mấy trăm năm tuổi cứ dồn nén, ầng ậng trong mắt nhìn của những người thợ, của những người yêu gốm mộc. Bởi chẳng ai có thể ngờ được ngày này...

Trong tí tách lửa lò nung, chủ nhân của lò gốm là anh Lê Phương Nam mới chưa đầy 30 tuổi đau đáu với những ngày như thế của làng gốm. Nam vốn học chuyên ngành công nghệ thông tin, từng có một công việc ổn định ở TP Hồ Chí Minh với mức lương kha khá, có thể sống ổn định ở chốn phố thị phồn hoa. Nhưng cách đây 5 năm, anh rời đô thị lớn nhất nước, về quê "cắm đầu" cho lò gốm của cha mình. Như cái cách anh kể, khi gốm gọi anh về, anh chỉ có hai bàn tay và tình yêu với gốm. Nơi này, cha anh và người làng đã một đời với gốm, cùng ăn ngủ với đất, cùng tha thiết với khuôn đúc, cùng chuếnh choáng với bàn xoay. Anh về, với tâm thế muốn khôi phục lại làng gốm xưa.

Xuất thân từ đất gốm, chẳng khó khăn gì để anh bắt đầu lại từ đầu. Gốm, như chảy trong máu thịt, như bản năng của người nên nghề gốm xoay vần với anh ngày lại ngày. Từ anh chàng trắng trẻo làm việc văn phòng, anh trần mình với gốm, lúc nào cũng chân lấm, tay bùn. Khâu nào khó nhất trong quy trình làm gốm là anh đảm nhiệm. Và tất nhiên, lò gốm của anh cũng quy tụ những người làm gốm có nghề trong làng.

Ngày anh về, với quyết tâm mở lại lò gốm, quyết tâm khôi phục lại tiếng tăm gốm Phổ Khánh một thời, nhiều người đã không tin. Bởi ở đất gốm này, nhiều người đã thử, đã tìm nhiều cách, đã gặp nhiều thất bại. Những người lớn tuổi, những người thạo nghề, những người sống cả đời với gốm khi nghe anh trình bày đã thêm một lần gửi niềm tin vào chàng trai trẻ. Kiến thức chuyên ngành công nghệ thông tin chẳng liên quan gì đến trộn đất, nặn gốm, vào lò, nung gốm, nhưng Nam lại biến nó thành công cụ hữu ích để mang lại danh tiếng cho gốm mộc Phổ Khánh. “Công nghệ giúp gốm Phổ Khánh tìm được nhiều bạn hàng, tạo đầu ra cho gốm, giúp gốm ở nơi này được nhiều người biết đến hơn và cũng quảng bá được văn hóa gốm của địa phương”, Nam hào hứng chia sẻ.

Và mấy năm nay, gốm mộc Phổ Khánh đã bắt đầu được tiêu thụ rộng rãi hơn…