Ngày áp Tết, trong tiết trời se lạnh, chúng tôi có mặt ở xã Tân Hoá, huyện Minh Hoá để chứng kiến không khí làm cỗ “Giỗ sống” ông bà, bố mẹ của người dân nơi đây. Ngay từ sáng sớm, những người trong gia đình anh Đinh Quang Lưu, ở thôn Cổ Liêm, xã Tân Hóa đã tất bật đi chợ mua thức ăn, đồ xôi, làm gà… để bày cỗ. Mâm cỗ có đầy đủ những sản vật của địa phương do vợ chồng anh Lưu tự tay làm như: xôi nếp, cơm tẻ, thịt gà luộc, gà kho hành tăm, thịt heo, cá khe, nõn chuối rừng hầm với giò heo, bánh chưng, bánh ít, rau rừng,...

Dọn xong cỗ, vợ chồng anh Lưu đứng vòng tay, lễ phép nói: “Năm hết, Tết đến, hôm nay chúng con làm mâm cơm đạm bạc dâng lên cha mẹ. Mời cha mẹ dùng bữa. Chúc cha mẹ sức khỏe, sống lâu trăm tuổi cùng các con, các cháu”. Anh Lưu thay mặt vợ mời cha mẹ dùng bữa.

Bắt đầu từ giữa tháng Chạp, nhà nhà ở huyện Minh Hóa nô nức làm mâm cỗ báo hiếu ông bà, cha mẹ

Vợ chồng ông Đinh Hạp (cha mẹ của anh Lưu) ngồi vào bàn, vợ chồng anh Lưu đứng cạnh, người rót rượu, người gắp thức ăn cho ông bà. Anh Lưu cho biết, mâm cỗ làm dâng bố mẹ chỉ có duy nhất thịt heo mua ở chợ về, còn lại là sản vật tự kiếm, tự có. Từ khi có lập gia đình, năm nào vợ chồng anh cũng làm “Giỗ sống” để động viên bố mẹ có thêm sức khoẻ, sống lâu với con cháu.

Những người cao niên ở vùng rẻo cao Minh Hoá cho đến nay vẫn chưa ai biết được tục “Giỗ sống” có từ bao giờ. Mà cứ bắt đầu tháng Chạp âm lịch, nhà nào nhà nấy lại cần mẫn soạn sửa làm một mâm cơm dâng lên ông bà, cha mẹ. Việc làm đạo hiếu này đã ăn sâu vào tiềm thức người dân Minh Hoá bao đời nay.

Tương truyền, tục “Giỗ sống” xuất phát từ câu chuyện về lòng hiếu thảo của một cặp vợ chồng người Nguồn. Từ xa xưa, ngươi dân Minh Hoá sống chủ yếu nhờ vào nương rẫy. Ngoài công việc phát rẫy làm nương sản xuất lương thực, họ còn tranh thủ săn bắt thú rừng để cải thiện bữa ăn. Nhờ đó cuộc sống của họ cũng luôn sung túc ấm no. Nhưng rồi năm nọ, vùng đất này liên tục xảy ra hạn hán rồi lũ lụt dẫn đến mùa màng thất bát, dân làng đói khổ, bệnh tật làm nhiều người chết. Trong làng có một cụ bà ốm thập tử nhất sinh, nghĩ mình không thể qua khỏi nên buột miệng nói: “Giá mà được ăn một bữa ngon như trước thì có nhắm mắt cũng thỏa lòng”. Người con dâu nghe được liền kể lại cho chồng. Hai vợ chồng thương mẹ, nhưng nhà nghèo không có tiền để mua những món ăn ngon, bèn đem chút thóc giống cuối cùng của nhà ra giã gạo thổi cơm. Người chồng cũng không quản ngại trời rét buốt của tháng Chạp, ra suối bắt cá. Người vợ ở nhà thì làm thịt con gà cuối cùng của gia đình, sắp sửa một bữa cơm thịnh soạn cho mẹ ăn. Kì lạ thay, sau ăn bữa cơm, người mẹ khỏi bệnh và mạnh khỏe đón Tết cùng con cháu.

Mâm cỗ “Giỗ sống” có rất nhiều món ăn truyền thống là sản vật địa phương

Năm sau đó, gia đình người con ăn nên làm ra, có của ăn của để. Một thời gian sau, dân làng biết chuyện cho là nhờ con có lòng hiếu thảo nên trời đất phù hộ. Từ đó, cứ vào dịp Tết đến là các gia đình trong vùng đều làm mâm cỗ, với thức ăn ngon nhất dâng lên cha mẹ để báo đáp bậc sinh thành. Mâm cỗ dâng lên ông bà, cha mẹ được làm rất cẩn thận và thường là những món ăn ông bà, cha mẹ ưa thích. Và cứ thế, phong tục được lưu truyền gìn giữ cho đến ngày nay.

Bảo tồn và phát huy phong tục có tính nhân văn sâu sắc

Người Nguồn quan niệm rằng, cha mẹ mỗi năm mỗi tuổi, ngày càng già yếu. Khi cha mẹ còn sống thì phải chăm sóc ăn uống tươm tất, chứ khi về với tổ tiên rồi thì có muốn báo hiếu cũng chẳng được, nên mới có tên gọi là “Giỗ sống”.

Mâm cỗ làm “Giỗ sống” trước Tết Nguyên đán nhiều hay ít, sang trọng hay không không quan trọng, cốt là ở tấm lòng thành kính của con cháu đối với ông bà, cha mẹ.

Ông Đinh Quang Dâng, xã Xuân Hóa, huyện Minh Hóa cho biết: “Gia đình con cháu dù giàu hay nghèo, mâm cỗ to hay nhỏ thì cũng không thể thiếu các thức ăn truyền thống của người Nguồn. Càng nhiều thức tự tay làm lấy thì càng thể hiện sự thành kính đối với cha mẹ. Muốn “bưng cỗ Tết” phải thông báo trước một ngày cho cha mẹ biết, để không nấu cơm và tránh trùng với người con khác.

Cũng tuỳ điều kiện, hoàn cảnh từng nhà để bố trí mâm cỗ hợp lí, vui lòng bố mẹ, ông bà. Lúc thì mỗi người con (đã có nhà riêng) làm một mâm cỗ rồi bưng đến biếu ông bà, cha mẹ, có khi cả mấy anh em tập trung tại nhà bố mẹ để cùng làm vừa báo hiếu bố mẹ, vừa đoàn tụ gia đình để bảo ban nhau những việc làm được trong năm và những thiếu sót cần phải khắc phục.

Bà Đinh Thị Mai Anh, Phó trưởng Phòng Văn hóa - Thông tin huyện Minh Hóa cho biết: “Tục giỗ sống là một nét văn hóa đẹp của đồng bào Nguồn ở huyện Minh Hóa có từ xa xưa, nhưng đến nay vẫn giữ nguyên bản sắc. Dù cuộc sống ngày càng văn minh, hiện đại nhưng đối với mỗi người con nơi đây, dù đi làm ăn xa, cứ mỗi độ Tết đến, Xuân về cũng đều nhớ về quê hương, nhớ gia đình. Đây cũng là dịp để con cháu sum vầy và báo hiếu những bậc sinh thành”.

Được gìn giữ, lưu truyền từ bao đời, đến nay không chỉ người dân Minh Hoá mà nhiều người dân vùng phụ cận cũng học tập làm theo. Và không chỉ những người đang sinh sống tại rẻo cao Minh Hoá, mà những người Minh Hoá đi làm ăn xa, có gia đình cháu chắt, hàng năm tại nơi họ đang sinh sống cũng tổ chức tục “Giỗ sống” báo hiếu ông bà, cha mẹ.

Hiện cuộc sống người dân Minh Hoá có nhiều đổi thay, nhưng tục “Giỗ sống” vẫn được lưu truyền, gìn giữ, như một nét đẹp truyền thống đầy tính nhân văn.