Theo thống kê, năm 2022, số ca sinh tại Nhật Bản lần đầu giảm xuống dưới 800.000, còn số ca tử vong tăng 8,8% lên 1,58 triệu. Với số ca tử vong cao gần gấp đôi số ca sinh, Nhật Bản đang trải qua một trong những cuộc khủng hoảng nhân khẩu học nghiêm trọng nhất trên thế giới. Ngay từ đầu năm 2023, Thủ tướng Nhật Bản Fumio Kishida cảnh báo, nước này đang đứng trước bờ vực không thể duy trì các chức năng xã hội. Theo ông, vấn đề này cần được giải quyết “ngay bây giờ hoặc không bao giờ nữa”. Tỉ lệ sinh thấp và dân số già dẫn tới quỹ lương hưu và chi phí chăm sóc y tế khổng lồ, gây áp lực lên đầu tư và ngân sách chính phủ. Dân số già cũng làm giảm chi tiêu tiêu dùng, ảnh hưởng tới tăng trưởng kinh tế. Nếu tình trạng thiếu hụt lực lượng lao động kéo dài, sẽ rất khó để Nhật Bản duy trì vị thế nền kinh tế lớn thứ ba thế giới.

Trái ngược với Nhật Bản, Ấn Độ, quốc gia tỉ dân đang trên đà trở thành đất nước đông dân nhất thế giới, lại “đau đầu” với tình trạng thiếu việc làm do sự bùng nổ dân số trẻ. Theo số liệu của Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD), năm 2021, có 900 triệu người Ấn Độ ở trong độ tuổi lao động, một “lợi tức nhân khẩu học” mang theo những tiềm năng to lớn để thúc đẩy nền kinh tế. Tuy nhiên, tỉ lệ thanh niên thất nghiệp ở Ấn Độ lên tới 23%. Trung bình, sau khi tốt nghiệp, chỉ 1 trong 4 sinh viên có việc làm.

Người cao tuổi tại Tokyo, Nhật Bản

Dù có sự khác biệt rõ rệt, song những thay đổi nhân khẩu học như tại Nhật Bản hay Ấn Độ đều tác động mạnh mẽ tới kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia cũng như toàn cầu. Trong bối cảnh dân số thế giới tiếp tục tăng dù với tốc độ chậm, đồng thời chuyển sang xu hướng dân số già không thể đảo ngược, việc hoạch định những chính sách có thể giúp các xã hội thích ứng với thay đổi nhân khẩu học là rất quan trọng. Điều này nhằm bảo đảm không có gia đình hay cá nhân nào bị bỏ lại phía sau, bởi thay đổi nhân khẩu học cũng tác động mạnh đến cuộc sống và hạnh phúc của mọi gia đình.

Để thích ứng với các thay đổi nhân khẩu học, các nhà hoạch định chính sách cần phân tích dữ liệu dân số, đầu tư vào kế hoạch hóa gia đình, trao quyền cho người dân tự chịu trách nhiệm về các lựa chọn sinh sản. Nắm được quỹ đạo nhân khẩu học, các nhà hoạch định chính sách có thể xây dựng các hệ thống chăm sóc sức khỏe phù hợp với nhu cầu chăm sóc y tế trong hiện tại và tương lai. Bên cạnh đó, khi tuổi thọ con người được kéo dài hơn, cần đầu tư vào các chương trình giáo dục cho mọi lứa tuổi, để bảo đảm rằng mọi người đều có cơ hội phát triển ở mọi giai đoạn trong cuộc đời.

Bằng cách trao quyền cho các quốc gia tận dụng lợi thế nhân khẩu học, thế giới mới có thể tạo ra các xã hội có khả năng chống chịu với những thay đổi nhân khẩu học. Ông Shantanu Mukherjee, Giám đốc bộ phận Phân tích kinh tế và chính sách của Cơ quan kinh tế và các vấn đề xã hội Liên Hợp Quốc (UNDESA) cho rằng: “Các quốc gia phải chủ động nhận thấy lợi tức nhân khẩu học tiềm năng của dân số trẻ, nhằm đem lại lợi ích lâu dài cho nền kinh tế, như một bước chuẩn bị cho sự già hóa, vốn là xu hướng tất yếu không thể tránh khỏi”.

Rõ ràng, việc xây dựng kế hoạch và chuẩn bị kĩ càng trước sự thay đổi nhân khẩu học sẽ giúp các nước có thể đón đầu các xu hướng nhân khẩu học để tạo lợi thế cho mình, qua đó hướng tới xây dựng một xã hội thịnh vượng lâu dài, đem lại hạnh phúc cho các thành viên trong mọi gia đình…