Một dạo, những đường tranh hay phố tranh bích họa ở Tam Thanh, Tam Hải (Quảng Nam), ở Đảo Bé (Lý Sơn), nhiều tuyến phố bích họa ở Đà Nẵng, phố bích họa Phùng Hưng (Hà Nội), làng bích họa Đà Lạt... từng tạo nên cơn sốt, du khách nhiều nơi đổ về khiến cho cư dân địa phương thắp lên hi vọng. Nhưng rồi, thời gian khiến đường bích họa ngày một rơi rụng, nhiều người thấp thỏm lo lắng kế mưu sinh và nỗi buồn bích họa ngày càng hiện hữu.

Đường bích họa ở phường Mân Thái (quận Sơn Trà, TP Đà Nẵng) trở nên đìu hiu sau một thời gian triển khai.

Ngày cuối tuần, du khách dập dìu trên những bãi biển hay đường phố Đà Nẵng, nhưng cảnh đìu hiu thường thấy với đường tranh bích họa phường Mân Thái (quận Sơn Trà). Bà Tuyết kéo chiếc bàn đặt mấy thẩu mắm lùi vào bóng mát cây bàng ngay ở lối vào. Hồi mới khai trương đường tranh bích họa này, bà bàn với chồng đặt bàn bán đặc sản làng biển cho du khách đến checkin. Vài ngày đầu, mỗi ngày bán được vài chục thẩu mắm, lời gần 300.000 đồng, hai vợ chồng khấp khởi bàn nhau về lâu dài sẽ mở rộng thêm cho bài bản. Nhưng chỉ được vài hôm, khách vắng dần. Bà Tuyết từ chỗ ngày nào cũng kê bàn ra bán, nay chỉ bán thứ Bảy, Chủ nhật nhưng không mấy khách ghé mua.

Phía gần đó, quán cà phê bích họa của ông Lê Văn Trước cũng không một người khách. Khi đường tranh bích họa này được triển khai, ông Trước xung phong mở quán cà phê. Đầu tư vốn liếng hơn 170 triệu đồng. Khách đến ồn ào trong những ngày đầu, rồi cứ thế ít dần, ít dần và vắng hẳn.

Ông Trước bên bức bích họa chân dung của mình.

Giấc mơ dựa vào đường bích họa để kinh doanh, buôn bán của nhiều người dân làng chài như ông Trước hay bà Tuyết cứ thế cũng dần khép lại. Ước mơ làng chài nhỏ sẽ thành khu phố bích họa, thành khu lưu trú homestay, du lịch tín ngưỡng dân gian, bán đặc sản làng nghề truyền thống… bỗng vỡ trong nỗi tiếc nuối vô ngần.

Có một sự thật, việc đường bích họa Mân Thái khai thác kém hiệu quả không phải câu chuyện mới. Bởi lẽ, thực trạng này cũng đã diễn ra tại đường bích họa Yên Khê 1 (quận Thanh Khê) hay con hẻm bích họa dài hơn 1.500m tại H75 Nguyễn Văn Linh (quận Hải Châu) vốn được đầu tư khoảng 2,5 tỉ đồng mấy năm trước đó.

Mà không chỉ tại Đà Nẵng, nhiều đường tranh bích họa, phố bích họa khác cũng chịu chung cảnh ngộ ấy. Ai từng có dịp tới xã đảo Tam Hải (huyện Núi Thành, tỉnh Quảng Nam) cũng đều ái ngại trước sự xuống cấp nghiêm trọng của một nơi từng là địa điểm được giới trẻ thích thú chụp ảnh, checkin. Thời gian đầu, làng rất nổi bật và được nhiều khách phương xa ghé lại mỗi ngày. Nhưng rồi chỉ hơn một năm sau, do tác động của thời tiết, chất liệu và ý thức gìn giữ chưa tốt, làng tranh trở nên lạ lẫm. Những bức vẽ vốn ngây thơ sống động trở nên nhếch nhác. Nhiều bức tranh đã bị xóa bỏ trên bức tường nhà dân.

Từng được kì vọng sẽ đem lại giá trị kinh tế, du lịch cho địa phương, nhưng Đường bích họa ở phường Mân Thái lại không hiệu quả.

Còn ở Quảng Bình, “cung đường bích họa” Cảnh Dương (xã Cảnh Dương, huyện Quảng Trạch) cũng từng là điểm thu hút rất đông du khách đến tham quan, thưởng ngoạn. Nhưng rồi cũng nhanh chóng xuống cấp và dần trở nên nhếch nhác. Một số bức tranh còn bị che lấp bởi cây cỏ và vật dụng sinh hoạt, khiến khung cảnh mất mĩ quan.

Tất nhiên không chỉ ở Quảng Nam, Đà Nẵng hay Quảng Bình mới có các bức bích họa xuống cấp mà nhiều địa phương khác kể cả Hà Nội, TP Hồ Chí Minh cũng rơi vào tình trạng ấy, khiến cho nhiều người nghi ngờ tác dụng của “phong trào” bích họa vốn rất rầm rộ. Như tại phố bích họa Phùng Hưng (Hà Nội), gần 20 vòm cầu đá trăm tuổi đã được các nghệ sĩ Việt - Hàn thực hiện các tác phẩm hội họa với nhiều câu chuyện gắn với lịch sử, đời sống của khu vực này tạo nên một không gian văn hóa thú vị và lập tức trở thành con phố nổi tiếng, thu hút giới trẻ, du khách trong và ngoài nước. Thế nhưng, bây giờ phố bích họa Phùng Hưng cũng chịu cảnh hẩm hiu như nhiều đường bích họa khác ở khắp nơi.

Chòng chành nghệ thuật cộng đồng và mưu sinh

Có một dạo, câu chuyện về bức tranh ở làng bích họa Tam Thanh gây tranh cãi khi người dân chê một số bức tranh “xấu”. Thực tế, đa số những tác phẩm được các họa sĩ vẽ đều rất đẹp, tuy nhiên một số bức tranh thì họ không hiểu họa sĩ đang muốn vẽ gì, truyền thông điệp gì. Người dân có hiểu thì khi khách đến mới giới thiệu, truyền tải lại được ý nghĩa, nội dung tranh tường nhà mình. Chị Mai Trang (đang sống và làm dịch vụ du lịch ở làng biển Tam Thanh) bộc bạch rằng, một số bức tranh có thể có cái đẹp riêng, nhưng chỉ chứa đựng cái tôi của các họa sĩ mà thôi.

Những bức bích họa ở làng bích họa Tam Thanh (Quảng Nam) gây tranh cãi, người dân cho rằng quá trừu tượng khiến nhiều người không hiểu nội dung thể hiện là gì.

Trong khi người dân “chê”, thì một số họa sĩ tham gia vẽ nói rằng, đây là tâm huyết của anh em họa sĩ. Họ muốn tranh có nhiều phong cách khác nhau để hấp dẫn du khách. Họ không chỉ vẽ tranh phục vụ riêng hộ gia đình mà còn phục vụ số đông du khách. Có lẽ, sự “bất hòa” đó xảy ra khi người dân không thể cứ đi đoán ý người vẽ, mà họa sĩ cũng không thể cứ chiều theo ý đại chúng để “đẽo cày giữa đường. Đó là một khoảng cách, một độ vênh trong khía cạnh văn hóa thẩm mĩ giữa đại chúng và họa sĩ đã qua quá trình tìm hiểu nghệ thuật.

Không chỉ tại làng tranh bích họa Tam Thanh (Quảng Nam), mà điều này cũng là một trong những lo ngại mà cộng đồng đặt ra rằng, liệu bích họa có nguy cơ thành thảm họa không khi vẽ theo kiểu tự phát, phong trào, nhiều nơi bị lòe loẹt, thiếu giá trị thẩm mĩ và bản sắc. Ai cũng cho rằng, làm đẹp bằng tranh bích họa là việc đáng hoan nghênh. Tuy nhiên, vì là phong trào nên lại nảy sinh rất nhiều vấn đề đáng quan ngại. Nghệ thuật nơi công cộng không phải chuyện đơn giản. Là tượng, là phù điêu, là bích họa hay Graffiti… thì cũng thế. Nó phải chịu sự đánh giá của rất nhiều người nên không thể dễ dãi hoặc tùy ý.

Làng tranh xã đảo Tam Hải (Quảng Nam) cũng xuống cấp, nhếch nhác qua thời gian.

Tranh bích họa là công trình nghệ thuật được khắc họa một cách cô đọng, thông qua đường nét, màu sắc, bố cục, mảng khối và ý tưởng sáng tạo. Ngoài ra, nó giống một bảo tàng văn hóa, mĩ thuật ngoài trời, chứa đựng giá trị thẩm mĩ, giáo dục truyền thống, lịch sử khi mô phỏng lại lối sống văn hóa của cộng đồng dân cư. Chính vì vậy, việc tạo ra điểm nhấn bằng những công trình nghệ thuật công cộng, có quy mô phù hợp sẽ góp phần tạo nên một địa điểm khác biệt so với những loại hình nghệ thuật khác.

Họa sĩ Hồ Đình Nam Kha, Chủ tịch Hội Mĩ thuật TP Đà Nẵng cũng chia sẻ: Để đường tranh bích họa mang lại giá trị kinh tế, du lịch cho địa phương, vai trò của người dân sinh sống tại đường tranh rất quan trọng, tuy nhiên, họ không đủ kiến thức và tiềm lực tài chính duy trì đường tranh sau khi dự án kết thúc. Chưa kể, nguyên tắc của loại hình mĩ thuật cộng đồng là phải duy tu, làm mới thường xuyên nhưng đường tranh bích họa ở nhiều nơi mới tập trung kinh phí đầu tư ban đầu, chưa có điều kiện để duy trì, phát triển và khai thác hiệu quả, gây lãng phí tiềm năng du lịch địa phương. Đó cũng là lí do khiến những đường tranh bích họa xuống cấp chỉ sau thời gian ngắn đưa vào khai thác, vận hành.

Hệ quả của tình trạng nói trên không chỉ là sự lãng phí về tiền bạc, mà còn là sự lãng phí thời gian, công sức lao động nghệ thuật sáng tạo của các nghệ sĩ, những giá trị không thể tính bằng tiền. Chưa kể tình trạng đó còn tạo ra ấn tượng không đẹp trong con mắt du khách về cách ứng xử với những tác phẩm nghệ thuật, công trình công cộng của nhà quản lí và người dân. Đó là nỗi buồn mà bích họa đang phải gánh chịu.