Đầu tháng 11, tại Hội nghị Cấp cao các nước ASEAN tổ chức ở Bangkok, Thái Lan, Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường kêu gọi các nhà lãnh đạo Đông Nam Á hoàn thành bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC) vào năm 2021.

Trước đó, bằng việc xây dựng các cấu trúc và đảo nhân tạo trái phép trên Biển Đông, Trung Quốc được cho đã cố tình trì hoãn quá trình đàm phán xây dựng COC.

Hiện các nhà đàm phán chưa thống nhất về nhiều điểm chính của bộ quy tắc, bao gồm cả tính ràng buộc pháp lí nếu có. COC được cho có thể trở thành khuôn khổ để giải quyết các tranh chấp thông qua đối thoại.

Nước cờ đã thay đổi

ASEAN, với tư cách là một tổ chức, đã hối thúc các nước nhanh chóng hoàn thành COC. Trước khi thay đổi giọng điệu, Trung Quốc vẫn tuyên bố các yêu sách về chủ quyền trên Biển Đông là vấn đề song phương giữa Bắc Kinh với bốn quốc gia thành viên của ASEAN, bao gồm Việt Nam, Philippines, Malaysia và Brunei.

Các tàu chiến và máy bay chiến đấu của Trung Quốc phô diễn sức mạnh quân sự ở Biển Đông

Tại sao Trung Quốc lại dành nhiều sự chú ý hơn cho ASEAN?

Bắc Kinh tuyên bố yêu sách đối với phần lớn diện tích của Biển Đông, được giới hạn bằng “đường 9 đoạn”. Tháng 7/2016, trong vụ kiện từ phía Philippines, tòa trọng tài quốc tế tại Hague, Hà Lan đã bác bỏ yêu sách của Trung Quốc. Theo phán quyết dựa trên Công ước của Liên Hợp Quốc về Luật Biển 1982 (UNCLOS), đường 9 đoạn không có cơ sở luật pháp quốc tế.

Trung Quốc vẫn phớt lờ phán quyết của tòa án dù nước này là thành viên kí kết UNCLOS. Rõ ràng, Bắc Kinh cho rằng có thể sử dụng COC để “giải thoát” chính mình khỏi phán quyết năm 2016. Tuy Trung Quốc đã thay đổi quan điểm về COC nhưng vẫn còn quá sớm để vui mừng. Thay vào đó, cần cân nhắc động cơ ngầm của Bắc Kinh được phản ánh trong khuôn khổ các cuộc đàm phán.

Chia để trị

Trung Quốc đang đàm phán với 10 quốc gia thành viên riêng lẻ, chứ không làm việc với ASEAN như một tổ chức.

Văn bản thỏa thuận trong giai đoạn đầu tiên được soạn thảo dưới dạng 11 đề xuất riêng biệt, một từ Trung Quốc và một từ mỗi quốc gia thành viên ASEAN (thay vì hai đề xuất, một từ Trung Quốc và một từ ASEAN).

Quan điểm của Bắc Kinh, cho rằng tranh chấp tại Biển Đông là vấn đề song phương giữa Trung Quốc với 4 quốc gia thành viên ASEAN. Cách tiếp cận nói trên giúp Trung Quốc phát huy tối đa sức mạnh và sử dụng biện pháp cứng rắn, nếu cần thiết, để đạt được mục đích của mình.

Bằng cách kêu gọi giải quyết vấn đề song phương với từng quốc gia, Trung Quốc hi vọng có thể sử dụng đòn bẩy kinh tế và chính trị với từng nước riêng lẻ, vốn có ảnh hưởng mạnh mẽ hơn khi hợp tác cùng nhau.

ASEAN đang hướng tới việc trở thành một cộng đồng chung. Tổ chức này vẫn ra tuyên bố thống nhất trong các cuộc đàm phán đối ngoại ngoài khu vực. Tuy nhiên, hiện nhiều quốc gia đã bị Trung Quốc chi phối, hạn chế khả năng lên tiếng chống lại Bắc Kinh tại ASEAN.

Lợi dụng vai trò điều phối viên của Philippines?

Trung Quốc đơn phương đặt ra thời hạn ba năm để hoàn tất bản thảo COC. Khung thời gian được coi là yếu tố then chốt, bởi các nước thành viên ASEAN luân phiên giữ vị trí điều phối viên, chủ trì các cuộc họp ngoại giao của tổ chức trong nhiệm kì ba năm.

Philippines là điều phối viên của ASEAN để đối thoại với Trung Quốc từ năm 2018. Bắc Kinh dường như muốn hoàn tất soạn thảo COC trước khi Philippines hết nhiệm kì vào năm 2021. Điều này cho thấy Manila có thể mang lại thỏa thuận có lợi hơn cho Bắc Kinh so với các điều phối viên khác. Khác với người tiền nhiệm có quan điểm cứng rắn trong tranh chấp lãnh thổ với Trung Quốc, Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte tỏ ra mềm mỏng hơn với hi vọng giành được viện trợ kinh tế từ Bắc Kinh.

Dùng COC để “bẻ khóa” UNCLOS?

Trong bối cảnh Trung Quốc đang trỗi dậy, nước này ngày càng mong muốn hoàn tất đàm phán COC và ngăn chặn các bên ngoài khu vực khai thác dầu khí tại châu Á.

Theo nguồn tin ngoại giao, Trung Quốc có ba yêu cầu cơ bản liên quan đến COC. Một là COC không được dựa theo quy định trong UNCLOS. Hai là những cuộc tập trận chung với các quốc gia ngoài khu vực phải có sự thống nhất trước của tất các bên tham gia thỏa thuận. Và cuối cùng, các nước kí kết không được phát triển nguồn tài nguyên với những quốc gia ngoài khu vực.

ASEAN không thể chấp nhận những yêu cầu này bởi chúng sẽ vô hiệu hóa phán quyết của tòa án đối với đường 9 đoạn mà Bắc Kinh tuyên bố. Đồng thời, những yêu cầu này cũng nhằm mục đích ngăn chặn Mỹ và châu Âu gia tăng ảnh hưởng tại khu vực.

“ASEAN không vội vàng và không có ý định hoàn thiện COC bằng việc đưa ra các cam kết kì quặc”, một nguồn tin ngoại giao nói với tờ Nikkei Asian Review