Khám phá đời sống thương hồ của những người cao tuổi ở chợ nổi Cái Răng, TP Cần Thơ là điểm đến đầu tiên của chúng tôi trong cuộc hành trình để tìm hiểu đời sống thương hồ ở miền Tây.

Chợ nổi Cái Răng được xem là biểu tượng, là tài sản vô giá, nét văn hóa đặc sắc của vùng sông nước Tây Nam, thu hút du khách trong nước và quốc tế.

Bẹo hàng là văn hóa đặc trưng của chợ nổi.

Theo một tài liệu báo cáo bằng tiếng Pháp “Cần Thơ trước năm 1899” đã ghi nhận sự xuất hiện của chợ nổi Cái Răng: “Chợ Cái Răng, một trong những chợ gần Cần Thơ nhất, được lập trên cửa rạch cùng tên và trên hữu ngạn rạch Cần Thơ. Người ta đặc biệt thấy có nhiều nhà bè ở hai bên rạch Cái Răng và Cần Thơ...”. Thuở mới thành lập, chợ nổi Cái Răng là chợ đa ngành hàng, nhưng dần chuyển dịch chuyên về nông sản cây trái, rau củ, trở thành “chợ nông sản di động”.

Ở chợ nổi, qua trăm năm hình thành và phát triển, tạo nên không gian văn hóa riêng về chuyện sinh hoạt, buôn bán, giao tiếp... của thương hồ. Do đó, chợ nổi Cái Răng đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia. Ðó là sự ghi nhận xứng đáng cho sự nối truyền của bao thế hệ thương hồ gắn bó với chợ nổi.

Tham quan chợ nổi, chúng tôi không chỉ được ngắm nhìn những cây bẹo độc đáo “treo gì bán đó” đặc trưng trong phong cách “tiếp thị” của thương hồ mà còn tận hưởng sự trù phú của vùng sông nước miệt vườn; được thưởng thức các món ăn dân dã mang đậm chất Nam Bộ như bánh tét, bánh cam, bánh ít, bánh canh, bún riêu, bún mắm,... Chúng tôi tham quan chợ nổi ăn uống ở đây thì không có ghế, không có bàn mà đôi khi chỉ đơn giản là một thanh gỗ dài bắc ngang qua 2 mép ghe là đã có ngay chiếc bàn lí tưởng để thưởng thức món ăn. Vào thứ Bảy và Chủ Nhật hằng tuần, Nhà hát Tây Ðô, Trung tâm Văn hóa - Thể thao và Truyền thanh quận Cái Răng sẽ có thuyền đờn ca tài tử chạy dài theo chợ nổi để các nghệ nhân trình diễn phục vụ du khách và bà con thương hồ.

Chợ nổi Cái Răng ngày xưa có khoảng 250 - 300 ghe, tàu mua bán, trao đổi hàng hóa. Vào mùa cao điểm có khi lên đến 350 - 400 chiếc; trong đó, khoảng 150 chiếc neo đậu cố định. Tại chợ nổi, trung bình mức trao đổi hàng hóa là 1.500 tấn/ngày, thu nhập của thương hồ cũng khá ổn định.

Chợ nổi thu hút khách du lịch tham quan.

Hiện nay, cánh “thương hồ” lũ lượt chia tay chợ nổi Cái Răng để tìm chốn mưu sinh bền vững. “Tháo chạy” khỏi dòng sông, bỏ lại chiếc ghe mục nát nhưng bà Nguyễn Thị Năm, 65 tuổi cứ nhìn ghe mà đứt ruột. Nó đã theo bà rong ruổi suốt bao năm, giờ bỏ đi giống như xa người thân ruột thịt.

Bà Năm không biết quê mình ở đâu, chỉ biết lúc sinh ra, chiếc ghe đã là nhà, rồi theo cha mẹ sống đời thương hồ lang bạt. Tuổi thơ của bà là những ngày lênh đênh trên chợ nổi Cái Răng. Bà kể về kí ức tuổi thơ, những buổi họp chợ lúc hừng Đông, bà hay đòi mẹ đem mớ rau đổi lấy cái bánh dừa nhai ngấu nghiến.

Rồi cô bé ấy thành thiếu nữ, lấy chồng, nối nghiệp mẹ cha tiếp tục cuộc mưu sinh trên sóng nước. Vẫn chiếc xuồng trên chợ nổi, hai vợ chồng bán đủ thứ hàng để có thu nhập. Nghiệp mưu sinh bao giờ cũng theo thời cuộc. Ngày đó trên đất liền thưa thớt lối đi, ở xứ đồng bằng này lại mênh mông nước. Nhà nào không có ghe xuồng coi như bị “cụt chân”, mọi việc đi lại, vận chuyển, mua bán hàng hóa hầu hết diễn ra trên sông nước. Và cái chợ nổi từ nhu cầu tất yếu ấy đã hình thành.

Mỗi ngày, hàng trăm ghe xuồng từ khắp nơi đổ về chợ nổi Cái Răng nhóm họp. Từ con cá, mớ rau, củ quả, trái cây... cái gì cũng có. Thương hồ mua bán, trao đổi náo nhiệt cả khúc sông. “Nền kinh tế sông nước” xuất hiện, rồi cưu mang, nuôi sống bao cảnh đời nghèo khó.

Với bà Năm, tất cả giờ đã thành kí ức. 20 năm trở lại đây, cơ sở hạ tầng trên đất liền phát triển đến chóng mặt. Nhà nhà mọc lên, những nơi hẻo lánh nhất thuở xưa, giờ có đường sá láng bon, xe chạy về tới ngõ. Việc đi lại, mua bán trên sông nước đã nhường chỗ cho những hình thái tiến bộ hơn. Bây giờ đi năm bảy bước chân là gặp cái chợ, đi chút nữa thì gặp siêu thị, rồi có luôn trung tâm thương mại. Muốn mua thứ gì cũng có, đâu có ai chèo xuồng đi chợ, như xưa. “Việc mua bán ngày một ế ẩm, mấy lần tui phải vay mượn tiền mua trái cây, nhưng càng bán càng lỗ, sinh kế ngày càng thêm khó. Bữa nọ, hai đứa con bàn bạc rồi cả nhà thống nhất về quê con dâu ở Phụng Hiệp, tỉnh Hậu Giang sinh sống. Giờ vẫn bán trái cây, nhưng đã lên bờ, thu nhập đã khá hơn. Vừa lúc bỏ sông để đi thì chiếc ghe cũng vừa hết… đát. Đồ cũ thì bỏ, nhưng nhớ sông, nhớ nước nên cứ buồn đứt ruột”, bà Năm chia sẻ.

Ở chợ nổi Cái Răng, ông Sáu Tiến cũng là một thương hồ kì cựu. Vợ chồng ông có chiếc ghe bầu chuyên chở rau quả từ khắp các tỉnh về neo bán. Thời sung túc, ghe hàng bông kéo đến mua nườm nượp, rồi mang đi bán lại hoặc bỏ mối cho những chợ quê. “Trên mỗi chiếc xuồng ghe có cắm cây sào gọi là “cây bẹo”, trên đó treo gì thì bán nấy. Hồi đó vui lắm, đâu chỉ là chợ mà xôm tụ như một cái xóm cư ngụ trên sông”, ông Sáu Tiến kể.

Vài năm trước, ông và hai người con quyết định bỏ ghe lên bờ mua xe tải chở thuê. Những bạn ghe của ông, mười người thì hết bảy đã bỏ ghe giống như ông, vì sinh kế trên chợ nổi đã “chìm”, không lo nổi ngày hai bữa.

Trên “xóm chợ” với dãy nhà xập xệ ven sông, chúng tôi gặp bà Cao Mỹ Lệ đang đưa mắt nhìn theo con nước chảy trôi mãi. Ở cái 73 tuổi, có hơn 30 lần đổi “xác ghe”, bà nhớ không xuể số người được bà chèo đò chở ra sông mua đồ, nhóm chợ. Những buổi sớm mai, tiếng bạn hàng í ới gọi nhau. Phiên chợ quê tuy nghèo nhưng giàu nghĩa tình trong lam lũ. Bà kể, hồi mới giải phóng, có ông Năm ở bến Ninh Kiều xuôi về chợ nổi mưu sinh. Ổng đi thu mua nông sản trái cây thường chê bai đủ thứ, rồi kêu người bán để dạt qua một bên, phần nào tốt thì ổng mới lấy. Ổng dạt dữ quá, riết rồi người ta đặt tên là “Năm Dạt”.

“Giờ họ đi hết rồi. Từ ông Ba Việt, Ba Sốc, Sáu Xê… đều đi hết. Không đi sao được, chợ thì ế ẩm, không còn ai ra sông, vì trên bờ cái gì cũng có. Những người chèo đò như tui cũng thất nghiệp luôn. Ai còn bám chợ, một phần nhờ sinh kế đã vững mạnh, nhưng đa phần vì nghèo quá không biết về đâu để ở”, bà Lệ nói.