Tranh cãi về bãi bỏ quyền sở hữu trí tuệ vaccine Covid-19
Quốc tế 12/05/2021 10:33
Chính quyền Tổng thống Mỹ Joe Biden mới đây thông báo sẽ phối hợp với Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) để đàm phán một thỏa thuận ngừng quyền sở hữu trí tuệ (SHTT) liên quan đến các vaccine phòng Covid-19, một động thái bất ngờ đảo ngược so với quan điểm trước đây.
Lí lẽ cho việc bãi bỏ rất đơn giản: Bãi bỏ quyền SHTT có thể cho phép thêm nhiều công ty tham gia vào sản xuất vaccine Covid, nới lỏng tình trạng thiếu hụt và giúp đẩy nhanh mục tiêu chủng ngừa trên toàn thế giới. Trong khi đó, phe phản đối cho rằng việc tước đi quyền sở hữu trí tuệ từ các nhà sản xuất vaccine cũng giống như trừng phạt họ và không khuyến khích những khoản đầu tư tương tự trong tương lai. Phe này cũng cho rằng, việc bãi bỏ SHTT không giúp giải quyết được nhiều trong vấn đề cung ứng vaccine, bởi tình trạng thiếu hụt phần lớn là do các yếu tố như thiếu nguyên liệu thô, sự phức tạp và yêu cầu chặt chẽ của quy trình sản xuất vaccine.
Tính phức tạp của sở hữu trí tuệ với vaccine
Khi một công ty dược sản xuất một loại thuốc, họ sẽ nộp đơn xin cấp bằng sáng chế. Bằng sáng chế bảo vệ tài sản trí tuệ của họ trong một khoảng thời gian cố định, thường là 20 năm. Sau đó, người khác có thể tạo ra những phiên bản “chia sẻ” (thuốc generic) thường rẻ hơn rất nhiều. Điều đó thật đơn giản. Nhưng khi nói đến vaccine Covid-19 và nhiều sản phẩm dược hiện đại, thì tình hình phức tạp hơn thế nhiều.
Nhân viên tại Công ty Dược BioNTech của Đức làm việc trong một cơ sở sản xuất mRNA ở Marburg, Đức |
Thứ nhất, một loại vaccine hiện đại thường nằm trong một mạng lưới các quyền SHTT khác nhau, với việc nhà sản xuất vaccine đã mua bản quyền đối với một số thành phần của vaccine đó, hoặc từ các công ty dược, hoặc từ các nhà nghiên cứu.
Hơn nữa, việc thay đổi quy trình để sản xuất một loại vaccine mới là một quá trình khó khăn, dễ xảy ra sai sót, ví dụ như khi một nhà máy chuyển đổi để sản xuất vacine Johnson&Johnson đã làm hỏng hàng triệu liều. Moderna là một ví dụ điển hình ở đây. Vào mùa Thu năm 2020, công ty này đã đưa ra một thông báo nổi tiếng rằng họ sẽ không thực thi bằng sáng chế vaccine Covid-19 của mình. Nhưng bất chấp động thái đó, vẫn không có một liều vaccine Moderna “generic” nào được sản xuất…
Lí lẽ của phe phản đối
Nhiều nhà nghiên cứu sức khỏe toàn cầu, tỉ phú Bill Gates (và quỹ từ thiện của ông) đã phản đối kịch liệt việc bãi bỏ quyền SHTT với vaccine Covid-19, với hai lập luận chính:
Thứ nhất, họ cho rằng xã hội nên muốn các công ty dược phẩm phát minh ra các loại vaccine giống như họ đã làm với bệnh Covid-19 và việc bãi bỏ quyền SHTT sẽ khiến điều đó ít xảy ra trong tương lai hơn, bởi những dự án tương tự sẽ trở thành mục tiêu đầu tư ít hấp dẫn hơn (do có nguy cơ bị bãi bỏ quyền SHTT).
Thứ hai, họ cho rằng việc từ bỏ quyền SHTT sẽ đặt ra tiền lệ đó, mà không cần đẩy nhanh hoạt động sản xuất vaccine. Theo lập luận của Bill Gates, thay vì sở hữu trí tuệ, vấn đề là bí quyết kĩ thuật sâu - tức các chi tiết quan trọng của quy trình sản xuất vaccine. Đây là một vấn đề đặc biệt quan trọng đối với vaccine mRNA mà Pfizer và Moderna tạo ra vì chúng sử dụng một kĩ thuật mới.
Moderna và Pfizer không chỉ biết công thức chính xác của vaccine mà họ sản xuất, mà còn nắm vô số chi tiết về thủ tục để tạo ra chúng thành công, như: Cải tiến thiết bị, cài đặt nhiệt độ, cách khắc phục các sự cố thông thường, các loại hỏng hóc khác nhau và những vấn đề mà chúng chỉ ra... Việc bãi bỏ các biện pháp bảo vệ SHTT sẽ không đồng nghĩa cung cấp thông tin này.
Nhìn chung, ngay cả khi các rào cản pháp lí được giải quyết, vô số rào cản thực tế vẫn còn với việc sản xuất vaccine và tiêm chủng trên thế giới. Nếu việc từ bỏ quyền sở hữu trí tuệ là bước điđầu tiên, điều đó thật tuyệt. Nhưng có rất nhiều bước đi phải thực hiệnnếu chúng ta muốn đánh bại Covid-19 ở mọi nơi trên thế giới.