Đã đi đến chợ thì hay mọi điều

Chợ quê là không gian “lộ thiên”, các mặt hàng gắn với nông nghiệp và thủ công nghiệp, tự cung tự cấp. Chợ được phân loại dựa vào nhiều yếu tố: Loại hình (chợ làng, chợ tổng, chợ huyện, chợ tỉnh), thời gian (chợ mai, chợ chiều, chợ phiên, chợ Tết,…), địa lí (chợ miền núi, chợ miền biển, chợ đồng bằng,…), mặt hàng mua bán (chợ trái cây, chợ nông sản, chợ gia súc,…)…Người tham gia chợ có thể đến từ nhiều làng khác. Nhờ tính chất động, mở của chợ mà tính khép kín, nội tại của làng dần dần được co giãn, cơi nới. Người đến chợ không chỉ trao đổi, luân chuyển, mua bán hàng hóa mà còn chuyện trò, giao lưu, thăm hỏi nhau. Những câu chuyện, niềm vui, nỗi buồn dường như được trải ra mộc mạc, chân thành. Có thể nói, hiếm có không gian nào cởi mở, gần gũi, hiền hòa như chợ quê.

Chợ còn được nhìn trong mối quan hệ đồng đại và lịch đại. Đến với mỗi chợ là đến với một tâm thế, cảm xúc khác nhau, vì các vùng miền đều có lệ riêng, đậm yếu tố tín ngưỡng, văn hóa và lịch sử. Như nhắc đến chợ tình Khâu Vai (Hà Giang), chợ tình Mộc Châu (Sơn La), chợ tình Sapa (Lào Cai), không chỉ người Việt mà người nước ngoài đều biết và mong muốn tìm hiểu, khám phá. Chợ tình Khâu Vai được xem là phiên chợ “phong lưu”, “ngoại tình” đặc biệt, bởi trong nó ẩn chứa câu chuyện tình buồn mà đẹp và nhân văn.

Ảnh minh hoạ

Chợ, vì thế, trong tâm thức của người Việt, là gương mặt, là bản sắc của mỗi làng quê. Thông qua chợ, khoảng cách về mặt địa lí như được rút ngắn lại, xa gần thân quen, xích lại gần nhau hơn, chứa đựng biết bao tình làng nghĩa xóm, tình yêu đôi lứa, tình cảm vợ chồng. Nói chợ quê là chợ của tình cảm, của văn hóa, của tập tục là bởi thế!

Những cô hàng xén răng đen

Đi chợ, nếu bạn để ý một chút, sẽ thấy hầu hết những người buôn bán là phụ nữ. Nếu là đàn ông thì hàng hóa mà họ buôn bán cũng phải khác, thể hiện phần nào đó khí chất nam nhi. Quan niệm này đã tạo nên sự chênh lệch trong thương mại và mặc định buôn bán ở chợ - đó là công việc tủn mủn, nhỏ nhặt, chạy ăn từng bữa, chỉ phù hợp với tính cách “eo sèo mặt nước buổi đò đông” của phụ nữ mà thôi.

Thứ hai, cuộc đời của những người phụ nữ xưa thường gắn với căn bếp vì vai trò tộc trưởng, lo ăn uống cho cộng đồng. Sau này, ảnh hưởng đạo đức của Nho giáo, vai trò nữ công gia chánh, tề gia nội trợ càng được tham chiếu, mặc định vào phận số của người phụ nữ. Họ mang gánh nặng kép, vừa chăm lo bếp núc vừa chạy chợ, trù liệu, cáng đáng cả gia đình. Cho nên, hình ảnh người phụ nữ xưa thường gắn với hình ảnh đôi quang gánh, quẩy khắp làng, bôn ba kiếm miếng cơm manh áo. Họ nghiễm nhiên trở thành lực lượng chủ chốt, là thành phần trung tâm nắm giữ linh hồn của chợ. Có lẽ vì vậy mà chúng ta cũng không thể nào quên hình ảnh bà Tú lặn lội, gồng gánh lo toan (Thương vợ - Tú Xương); hình ảnh cô hàng xén thùy mị, tháo vát, giàu đức hi sinh trong truyện cùng tên - Cô hàng xén của Thạch Lam; hình ảnh cô hàng xén chăm chỉ, buôn thúng bán mẹt trong Bên kia sông Đuống của Hoàng Cầm.

Ngày trước, công việc buôn bán ở chợ thường xếp ở vị trí sau cùng (sĩ, nông, công, thương), thậm chí bị gọi là “con buôn”. Trong khi, công việc này lại có khả năng thúc đẩy lưu thông hàng hóa, phát triển mối quan hệ liên làng, mạng lưới chợ. Nhìn rộng hơn, người phụ nữ chính là những người đã đặt nền móng cho sự phát triển của đô thị hôm nay. Nhưng dù có phân biệt thế nào đi chăng nữa, chúng ta không thể phủ nhận tính nữ đậm đặc trong không gian chợ quê. Những gánh hàng của các mẹ, các cô, các chị trở thành nét đẹp văn hóa, đong đầy hoài niệm, biểu trưng cho sự yên bình, giản dị của làng quê Việt.

Sự tồn tại của chợ quê phần nào minh chứng đức tính cần cù, lam lũ của những người phụ nữ. Từ việc chạy chợ mà góp phần hun đúc phẩm chất đạo đức truyền thống: Công, dung, ngôn, hạnh.

Năm nay chợ họp có đông không?

Chợ quê được xem là biểu tượng rõ nét nhất về văn hóa vùng miền. Tuy nhiên, trong thời đại 4.0, khi mọi thứ đều được số hóa, chợ truyền thống cần có sự thích ứng, chiến lược phát triển để hội nhập với nền kinh tế mới. Chúng ta đã có nhiều chợ chuyển đổi mô hình kinh doanh, kết hợp với phát triển du lịch thu hút được nhiều du khách trong và ngoài nước. Nghĩa là, chúng ta tận dụng và phát huy tính riêng biệt, đặc san văn hóa của chợ quê, điểm mà các chợ hiện đại không thể nào bì được.

Hiện tại, nước ta có nhiều phiên chợ Tết vẫn giữ nét đẹp văn hóa đặc sắc, độc đáo, hấp dẫn du khách như: Chợ Đình Cả (Hải Dương), chợ Âm Dương (Bắc Ninh), chợ Chuộng (Thanh Hóa), chợ Yên, chợ Viềng (Nam Định), chợ Bích La (Quảng Trị), chợ Gia Lạc (Thừa Thiên Huế), chợ Gò (Bình Định), chợ Mục đồng (Vĩnh Phúc),… Đến với các chợ, du khách sẽ có một không gian riêng, thực sự hòa vào niềm vui dân dã, gần gũi, đậm yếu tố tôn giáo, tín ngưỡng truyền thống. Chợ mang đậm dấu ấn văn hóa truyền thống của làng quê. Bởi vậy, việc gắn hoạt động kinh doanh du lịch vào chợ mang đến nhiều lợi ích: Vừa phát triển kinh tế, nâng cao đời sống, vừa giữ gìn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đưa văn hóa Việt gần hơn với người nước ngoài.

Làm sao để chợ quê vẫn là một mắt xích quan trọng xâu chuỗi và kết nối truyền thống với hiện đại, quá khứ với hiện tại? Cuộc chiến này cần có sự hỗ trợ, chung sức, đồng hành từ nhiều phía, nếu không, tương lai không xa, hình ảnh chợ quê chỉ còn trong tâm tưởngn