Níu tâm hồn cùng mặt nạ thời gian

Tôi gọi nghệ nhân Bùi Quý Phong, 66 tuổi, bằng “lão” bởi lẽ trong giới vẽ mặt nạ ở phố cổ Hội An (Quảng Nam), ông được xếp vào hàng lão làng. Căn nhà cổ với mái hiên đầy rêu phong ướt đẫm nước mưa lấm tấm những giọt nước càng làm không gian trưng bày những chiếc mặt nạ thời gian thêm liêu trai. Góc phố nhỏ ấy trên đường Bạch Đằng gần như là một không gian riêng khác, không nơi nào có ở phố cổ này.

Mặt nạ được làm từ giấy bồi, dán chồng nhiều lớp giấy lên nhau để có độ cứng và bề mặt phù hợp, đánh dầu bóng, để khô rồi mới vẽ và tô màu.

Vốn tính lãng tử thích phiêu du, nhưng từ cái đêm vợ sinh con đầu lòng, khi đó lão 22 tuổi. Từ bệnh viện, lão nhận ra từ đây mình có cả một gia đình để lo. Thế rồi, như một định mệnh trong đêm đầu tiên được làm cha ấy, lão thấy bên đường một chiếc mặt nạ đồ chơi lăn lóc cùng đám lá vàng dưới chân. Lão nhặt chiếc mặt nạ đồ chơi bằng nhựa ấy lên, rồi một ý tưởng lóe lên trong đầu. Những chiếc mặt nạ đồ chơi này bán rất rẻ, và người ta chơi xong sẽ chẳng còn nhớ, chẳng có tác dụng gì thêm ngoài việc dùng một vài lần. Nếu có những chiếc mặt nạ khiến người ta phải nâng niu, phải gìn giữ, phải trân trọng, gìn giữ thì tốt biết bao (!).

Nghệ nhân Bùi Quý Phong với mặt nạ thời gian.

Nhưng, lão đã có lúc tạm gác lại ý tưởng đó để làm những công việc khác, như làm đèn, làm đầu lân.... Để rồi, đến khi trở thành một đạo diễn tuồng, những chiếc mặt nạ vẽ trên khuôn mặt của diễn viên tuồng đã đánh thức ý niệm thời gian thuở trước của lão về chiếc mặt nạ chẳng bao giờ vứt đi. Là một đạo diễn tuồng, lão am hiểu về những khuôn mặt biểu hiện tính cách, thái độ của nhân vật, từ những nhân vật phản diện tới những nhân vật chính diện, từ kiểu mặt nạ nạn nhân tới kiểu mặt nạ của nhà quyền quý trên sân khấu. Không chỉ thế, lão còn nằm lòng cách vẽ, cách tạo hình của mặt nạ nhân vật khi biểu diễn. Nhưng, tiếc một điều rằng, nghệ thuật tuồng, những vở tuồng ngày càng ít người xem.

Cống hiến nhiều cho nghệ thuật tuồng ở địa phương, nhưng thời cuộc đáp trả lại lão là sự xót xa. Rồi ý niệm về mặt nạ thời gian thức tỉnh lão. Lão sẽ vẽ những mặt nạ tuồng trên những chất liệu dân gian, tạo ra sản phẩm làm cho người yêu thích, và cũng là một cách để giữ lại văn hóa tuồng cho đời sau. Lão nghĩ tới điều đó, và bắt tay vào làm một cách say mê. Nhiều lần thất bại, nhưng rồi lão đã thành công, những chiếc mặt nạ được người dân cũng như du khách trong và ngoài nước thích thú, trở thành những sản phẩm bán được.

Và có một điều đặc biệt, lão không bao giờ vẽ quy chuẩn của khuôn mặt “ác” trong tuồng như môi thâm, da sạm, mắt trợn… tất cả được lược bỏ hết vì người xem có cảm giác “ma quỷ”, khó tiếp nhận. Lão chỉ dùng những cách vẽ thể hiện khuôn mặt hạnh phúc, vui tươi, để người ta dễ dàng đón nhận hơn. Theo lão diễn giải, khi tình yêu thương đủ đầy và khi con người chứa năng lượng tích cực thì không cần ai tôn vinh, những đường nét, huyệt đạo trên khuôn mặt cũng tự hiện ra. Mặt nạ được tối giản từ mặt nạ tuồng. Khi đã tối giản quy chuẩn, thì những chiếc mặt nạ này không còn gọi là mặt nạ tuồng đúng nghĩa, nhưng với các nguyên tắc như không dùng màu pha, đuôi mắt hình mỏ chim, kết hợp màu âm - dương… thì mặt nạ này đã “nói được một nửa mặt nạ tuồng”.

Và một điều đặc biệt, những chiếc mặt nạ của lão đều không đục rỗng phần mắt như nhiều loại mặt nạ khác. Thay vào đó, lão vẽ mắt bởi đôi mắt chính là cửa sổ tâm hồn. Khi nhìn vào đôi mắt ấy, người xem sẽ hiểu điều mà mặt nạ đó muốn thể hiện.

Mặt nạ của tiền nhân

Trong tiệm cà phê nhỏ nằm giữa lòng phố cổ (số 76 Lê Lợi, TP Hội An) là không gian thứ hai nơi lão trưng bày mặt nạ thời gian. Du khách khi tới đây vừa có thể nhâm nhi tách cà phê, vừa có thể thưởng thức các tác phẩm nghệ thuật. Cả không gian treo nhiều mặt nạ thời gian, thể hiện như một bức tranh, có thể dùng để trang trí cho không gian sống, song trên nhất là tôn vinh văn hoá tuồng Việt Nam như cách lão hằng ấp ủ. “Tôi muốn du khách phải tuân thủ quy ước khi vẽ mặt nạ dân gian - một phần của mặt nạ tuồng, để họ hiểu thêm về tuồng. Và hơn thế nữa, khi mặt nạ theo chân họ đi khắp nơi, nghĩa là đã góp phần quảng bá tuồng, quảng bá văn hóa Việt Nam với thế giới!”, lão nghệ nhân nói.

Lão từng được mời tham dự triển lãm ở Hàn Quốc, giờ lão nhận được nhiều đơn hàng từ Pháp, Ý, Mỹ,... Lão tự hào vì đã góp phần nhỏ vào đời sống tinh thần Hội An và muốn loại mặt nạ mĩ thuật thuần Việt, thân thiện với môi trường được quan tâm phát triển và vươn xa.

Hiện lão có mấy học trò theo nghề, lão vẫn tâm niệm về một ý thức, lòng tự tôn dân tộc, ấp ủ là truyền dạy cho học trò và làm sao nghề vẽ mặt nạ giúp nghệ nhân sống được, để những chiếc mặt nạ có thể tiếp tục “kể” câu chuyện văn hóa của dân tộc đến bạn bè quốc tế.

Lãnh đạo Trung tâm Văn hóa - Thông tin TP Hội An chia sẻ, những chiếc mặt nạ của nghệ nhân Bùi Quý Phong là một cách hay để giữ gìn truyền thống văn hóa dân gian, đồng thời tạo thêm “đặc sản” văn hóa cho Hội An. Đó là giá trị riêng, là không gian tạo tác của người làm “mặt nạ thời gian” - một không gian mà ông đã dành trọn tâm huyết và trao gửi nó đến cộng đồng.

Sự đam mê cộng với tài hoa trên từng chiếc mặt nạ của lão đang góp phần tạo nên màu sắc khác cho văn hóa Hội An.