Đời ông có lắm chuyện không may. Vì “thấp bé nhẹ cân”, nên ông không đủ điều kiện nhập ngũ, mà đi học sư phạm 10+3. Sau khi ra trường, đi dạy học rồi lập gia đình, sinh con, có lúc được bầu làm quản lí nhưng phải thôi vì… sinh đẻ vỡ kế hoạch. Song cô con gái đẻ thêm ấy, sau lại trở thành học sinh trường chuyên Phan Bội Châu, đoạt giải 3 quốc gia môn Địa lí. Khi vợ chuẩn bị về hưu thì bị tai biến, con trai lập gia đình nhưng hiếm muộn và mất việc làm, con gái bị tai nạn nặng, còn ông thì trong một lần đến trường bị một ông già say rượu tông vào xe. Cú va ch?m này khiến ông như q?y hẳn. May mà “khổ tận, cam lai”, vợ ông khỏe dần, con cái có việc làm, sinh cháu trai, con gái về nhà chồng, vườn thu xanh trở lại…

Về hưu, ai cũng nghĩ ông sẽ chí thú chăm vợ, làm vườn trong cái “trang trại” dưới chân rú Tháp và lãng đãng với những câu thơ: Mấy triệu năm rồi núi Nhạn ơi/ Tròn căng hai ngọn giữa mây trời… Tưởng thơ phú nhì nhằng thôi, ai ngờ bạn bè lại xui ông làm một chuyện mà nhiều người cho là “hâm, điên, rách việc”, đó là sưu tầm, nghiên cứu văn hóa làng Vĩnh Tuy.

Làng Vĩnh Tuy quê ông là một vùng trầm tích văn hóa mà trước đây nhiều người để ý và góp phần khai phá. Tuy nhiên, để hình thành một cách hệ thống, toàn diện thì phải chờ đến hội nghị viết sử làng năm 2001, nhưng “đại sự bất thành” vì không có kinh phí. Vậy mà giờ đây một mình ông dám làm.

Ban đầu, ông phụ việc cho nhà giáo Trần Long, bậc túc nho của làng, san định câu đối, thơ Đường… làm “Tổng tập Trần Long”. Sau đó, ông xin tài liệu để nghiên cứu rồi tìm đến các đền chùa, dòng họ xin đọc, ghi chép gia phả, văn bia, sắc chỉ… Hán Nôm thì hỏi cụ Trần Long, những băn khoăn khác hỏi cụ Ước, cụ Cẩm, ông Hộ, rồi nhờ ông Huyên tộc trưởng họ Nguyễn lần mò các cổng gạch của làng và các hộ ngày xưa… Cái bản đồ cổng gạch của làng này độc nhất vô nhị, chỉ có mình ông làm nổi, bởi có những hộ đã biến mất cả nửa thế kỉ, có những cái tên chỉ là kí ức. Khổ nhất là đi tìm văn bia của giếng làng, nghe nói bị dỡ ra làm đá ghép bến giặt ngoài sông, ông loay hoay mãi ở bến, nhòm ngó, chờ nước cạn để xem xét, nhưng nó cũng biến mất lâu rồi. Nghĩa là có những việc rất khổ công nhưng chỉ thu về tay trắng mà chả dám tâm sự cùng ai, bởi người quê không thích nhiễu sự, nhất là bới lên những chuyện từ ba đời, tám kiếp.

Rồi ông đi hỏi han, chụp ảnh, ghi chép những đồ đồng, đồ đá, tiền đồng tìm được trên lèn Vĩnh Tuy, đồi rú Mượu. Thứ đó ở đây nhiều nhưng vì không biết nên đem cho trẻ con chơi, bán đồng nát hoặc trôi dạt trong dân gian. Khi tìm tài liệu về làng, ông phải gọi điện khắp nơi, có khi cả tháng mới được phản hồi, hoặc tìm đến các cụ còn nhớ ca dao, hò vè, chuyện trạng để ghi chép. Ông luôn ở tư thế săn tìm tư liệu kể cả lúc đi đám cưới, đám ma, chuyện trò, có tư liệu gì mới là ghi ngay.

Vậy mà ông vẫn gặp phải sự bất hợp tác, đố kị của một số người. Theo họ, để làm việc này phải là nhà này, nhà nọ chứ một giáo viên cấp II như ông thì nghiên cứu cái gì? Khi ông hoàn tất bản thảo, có người nhận đánh máy rồi để đó cả năm, khiến ông van nài mãi mới ôm được về. Rồi thì chuyện tranh chấp bút tích, người bảo bài này của họ tôi, người nói của cụ họ tôi mới đúng, có người lại thắc mắc sao không đưa ông nọ, bà kia vào… Lắm lúc ông đi rạc cẳng, về nhà thấy vợ ngồi bạc tóc ở một xó, rồi đứa con gái trong Nam bị tai nạn, ông thì có lúc phải vào viện ung bướu… nên chỉ muốn vứt bỏ công việc. Thế nhưng khi tĩnh trí, ông lại đọc đọc, chép chép… lại nhớ đến cuốn sách làng.

Sau mấy năm vắt sức, nay cuốn bản thảo hoàn tất với 3 phần: Phần 1: Làng Vĩnh trước đây (dư địa chí làng, lịch sử hình thành làng từ thời Lê Sơ đến sau này). Phần 2: Văn hóa, kiến trúc, nhân vật (lễ hội, kiến trúc, cổng làng, giếng làng, chùa, đền; chuyện về các nhân vật lịch sử của làng). Phần 3: Thơ văn làng Vĩnh (văn học dân gian, tuồng, hát giặm, thơ châm biếm, chuyện cười, với các tên tuổi gắn liền trong các thời kì…). Gấp sách lại thấy nể tác giả vì ông đã gom nhặt, đọc và làm hộ cho chúng ta từ một “Kho di cảo”, để tuyển được hơn 300 trang văn này.

Có nhân thì có quả, với tập bản thảo “Vĩnh Tuy - Đất nước - Con người”, ông được nhà giáo Trần Long, Nguyễn Văn Khương hết lòng ủng hộ. Cụ Ngô Minh Hớn từ Vinh về quê trò chuyện với ông một ngày. Đại tá, nhà báo Trần Tiệu, Tiến sĩ Đào Hiếu từ Hà Nội gọi điện về cổ vũ ông rất nhiệt thành. Đó là nguồn động viên vô giá mà ông có được sau bao ngày lao tâm khổ tứ “ăn cơm nhà vác tù và làng Vĩnh”.

Bài và ảnh Trần Ngọc Khánh