Chiều tối 4/8, một đám cháy bùng lên tại nhà kho gần khu cảng ở Thủ đô Beirut, Lebanon làm bùng phát vụ nổ thảm khốc, khiến ít nhất 158 người chết, hơn 6.000 người bị thương và khoảng 300.000 người mất nhà cửa.

Theo Laleh Khalili, giáo sư chính trị quốc tế tại Đại học Queen Mary London, Anh, trong khi sự chú ý và cơn thịnh nộ của dư luận dồn vào sự yếu kém của Chính phủ Lebanon, gốc rễ của thảm họa còn sâu rộng hơn thế. Đó là sự lỏng lẻo của mạng lưới hàng hải và những mánh khóe của các doanh nghiệp hàng hải nhằm lách quy định quốc tế.

Tháng 9/2013, tàu chở hàng Rhosus thuộc sở hữu của doanh nhân người Nga Igor Grechushkin, được đăng kí cho một công ty ở Bulgaria và treo cờ Moldova, bắt đầu hành trình chở hơn 2.700 tấn amoni nitrat từ thành phố Batumi, Gruzia, tới Mozambique. Công ty sản xuất chất nổ Fabrica de Explosivos de Mozambique (FEM) xác nhận họ đặt đơn hàng này để sản xuất thuốc nổ cho các công ty khai khoáng.

Kho chứa amoni nitrat ở cảng Beirut phát nổ hôm 4/8.

Thủy thủ đoàn của Rhosus khi đó gồm 8 người Ukraine và 2 người Nga, do thuyền trưởng Boris Prokoshev điều hành. Họ lên tàu mà không hay biết rằng thủy thủ đoàn trước đó đã đồng loạt rời tàu để phản đối việc không được trả lương.

Khi đi qua Địa Trung Hải, Grechushkin đột ngột yêu cầu thuyền trưởng Prokoshev ghé cảng Beirut để lấy thêm hàng chở đến cảng Aqaba ở Jordan, được cho là do khó khăn tài chính, trước khi tiếp tục hành trình tới châu Phi giao số amoni nitrat cho FEM.

Tuy nhiên, tàu Rhosus đã không thể rời khỏi Beirut, do bị giới chức Lebanon tịch thu vì vi phạm các tiêu chuẩn của Tổ chức Hàng hải Quốc tế, đồng thời không trả phí cập cảng cùng những khoản phí dịch vụ khác.

Grechushkin, chủ nhân của Rhosus, đã đăng kí con tàu ở Moldova, nơi thủ tục đăng kí tàu lỏng lẻo hơn hầu hết quốc gia khác đối với các quy định về lao động, sức khỏe, an toàn và môi trường. Chế độ đăng kí cởi mở như vậy được gọi là “cờ thuận tiện”, có nghĩa là một con tàu đăng kí treo cờ của quốc gia khác với quốc tịch chủ sở hữu của nó.

Ý tưởng treo “cờ thuận tiện” do các luật sư Mỹ tại những quốc gia “sân sau” của họ như Panama, Liberia và Honduras nghĩ ra. “Lợi ích của việc treo cờ thuận tiện là có thể trốn thuế, tránh được một khoản tiền bảo hiểm đáng kể, mang lại lợi nhuận lớn cho chủ tàu để trả lương cho những thủy thủ có thể tới từ bất cứ đâu trên thế giới”, nhà bình luận người Mỹ John McPhee cho biết.

Khi nhận ra nguy cơ phải trả giá đắt vì vụ giữ tàu Rhosus, Grechushkin bắt đầu tiến hành thủ tục xin phá sản, bỏ mặc con tàu cùng thủy thủ đoàn. Công ty FEM của Mozambique cũng từ bỏ đơn hàng amoni nitrat của họ.

Đôi khi hàng hóa trên những con tàu này được bán đấu giá để trả tiền cho các chủ nợ, hoặc tiền lương chưa thanh toán cho thủy thủ đoàn, hay phí dọn dẹp và chuyển nhượng. Tuy nhiên, phương án bán lại hàng hóa đã không được áp dụng đối với hơn 2.700 tấn amoni nitrat trên tàu Rhosus. Giới chức Lebanon còn không cho phép 4 thuyền viên, bao gồm thuyền trưởng Prokoshev, rời tàu mà không có thủy thủ đoàn thay thế. Tới tháng 8/2014, một thẩm phán Lebanon đã ra lệnh trả tự do cho các thuyền viên. Hơn 2.700 tấn amoni nitrat được chuyển lên nhà kho tại cảng Beirut.

Như vậy, nỗi tức giận của hầu hết người dân Lebanon với sự yếu kém của chính phủ là chính đáng, nhưng những lỗ hổng chết người trong hệ thống hàng hải quốc tế cũng là một nguyên nhân.

Giáo sư Khalili nhận định “cờ thuận tiện” về cơ bản là một công cụ nhằm bảo vệ lợi ích, cho phép những con tàu không đủ an toàn khởi hành với thủy thủ đoàn dễ bị chủ lao động lợi dụng. Ngay cả những công ty vận tải phát đạt nhất thế giới, trụ sở ở châu Âu và Đông Á, cũng sử dụng công cụ này để tiết kiệm tiền lương, thuế và bảo hiểm.

“Việc loại bỏ tình trạng lợi dụng “cờ thuận tiện” và cải cách cơ chế phân xử vốn thường gây bất lợi cho các thuyền viên, cũng như những quốc gia yếu thế, chỉ là một trong những bước đầu tiên để giải quyết sai lầm dẫn đến thảm kịch hôm 4/8. Khi lớp bụi ở Beirut lắng xuống, có rất nhiều việc phải làm”, giáo sư Khalili đánh giá.