Nhiều chế phẩm trị liệu Trúng phong do các công ty dược phẩm Trung Quốc sản xuất có nguồn gốc từ các bài thuốc cổ nổi tiếng như Chí bảo đan, Ngưu hoàng thanh tâm hoàn, Hoa đà tái tạo hoàn, Nhân sâm tái tạo hoàn, Đại lạc hoạt đan... đã có mặt trên thị trường đông dược nước ta bằng nhiều con đường khác nhau, trong đó có một loại thuốc được quảng bá rộng rãi và bán với giá khá đắt là An cung ngưu hoàng hoàn (ACNHH). Tuy nhiên, trên thực tế lâm sàng, do nhiều lí do khác nhau, việc nắm vững công dụng, chỉ định và cách dùng cụ thể chế phẩm này vẫn còn không ít khiếm khuyết. Có người cho rằng cứ đột qụy là dùng ACNHH và thậm chí có nhiều trình dược viên đã khuyên những người cao tuổi và những bệnh nhân có nguy cơ tai biến mạch não nên uống ACNHH định kì như một thứ “thần dược” để dự phòng biến chứng một cách thiếu kiến thức và tùy tiện vì mục đích lợi nhuận.

1. An cung ngưu hoàng hoàn là gì?

Là phương thuốc do danh y Ngô Đường, tự Cúc Thông, người đời Thanh (Trung Quốc), đại biểu trọng yếu của học phái ôn bệnh, sáng chế, được ghi trong sách “Ôn bệnh điều biện” nổi tiếng của ông với thành phần gồm: Ngưu hoàng 1 lạng, uất kim 1 lạng, tê giác 1 lạng, hoàng cầm 1 lạng, hoàng liên 1 lạng, hùng hoàng 1 lạng, sơn chi 1 lạng, chu sa 1 lạng, mai phiến 2 tiền 5 phân, xạ hương 2 tiền 5 phân, trân châu 5 tiền. Tất cả tán bột thật mịn, dùng mật làm hoàn, mỗi hoàn 1 tiền, lấy vàng lá làm áo, bao sáp. Hiện nay, vì tê giác rất hiếm nên được thay bằng thuỷ ngưu giác (sừng trâu nước).

2. Công dụng của An cung ngưu hoàng hoàn ra sao?

Theo dược học cổ truyền, ACNHH có công dụng thanh nhiệt giải độc, trấn kinh khai khiếu, dục đàm. Chuyên trị ôn nhiệt bệnh, nhiệt tà nội hãm tâm bào, đàm nhiệt ủng bế tâm khiếu dẫn đến sốt cao phiền táo, thần hôn thiềm ngữ (hôn mê, rối loạn ngôn ngữ) hoặc thiệt kiển chi quyết (lưỡi rụt, tay chân giá lạnh), trúng phong khiếu bế, tiểu nhi kinh quyết thuộc đàm nhiệt nội bế.

Ảnh minh hoạ

Đây là một trong ba phương thuốc lương khai trọng yếu (lương khai tam bảo hay ôn bệnh tam bảo) cùng với Chí bảo đan và Tử tuyết đan, là một trong những dược vật cấp cứu hữu hiệu của y học cổ truyền. “Cung” là chỉ tâm bào, tâm bào là cái màng ở ngoài bọc lấy tim; ôn nhiệt độc tà nội hãm, khi xâm phạm vào tâm, trước hết là tác động đến tâm bào. Nếu nhiệt tà quá thịnh sẽ làm nhiễu loạn thần minh mà dẫn đến tình trạng thần hôn thiềm ngữ. ACNHH có đủ khả năng thanh hoá đàm nhiệt nội hãm tâm bào, nhiệt thanh đàm hoá thì tâm thần tất an, vì thế mà gọi là “an cung”. Ngô Cúc Thông đã viết: “Thử phương hương hoá uế trọc nhi lợi chư khiếu, hàm hàn bảo thận thuỷ nhi an tâm thể, khổ hàn thông hoả phủ nhi tả tâm dụng chi phương dã, chuyên trị nhiệt hãm tâm bào lạc, thần hôn thiềm ngữ cập đại nhân, tiểu nhi kinh quyết chi nhân vu nhiệt giả đa hiệu”.

Trong phương, ngưu hoàng, tê giác và xạ hương có công dụng thanh tâm tả hoả giải độc, dục đàm khai khiếu, tức phong định kính, là quân dược; hoàng cầm, hoàng liên, sơn chi thanh nhiệt tả hoả giải độc; uất kim tán tà hoả; mai phiến phương hương khứ uế, thông khai bế; chu sa, trân châu và vàng lá trấn tâm an thần; mật ong hoà vị điều trung.

3. ứng dụng lâm sàng của An cung ngưu hoàng hoàn như thế nào?

Trong vài chục năm gần đây, các nhà y học cổ truyền, đặc biệt là ở Trung Quốc, đã ứng dụng ACNHH trong trị liệu nhiều bệnh lí cấp tính và thu được những kết quả rất đáng chú ý. Đồng thời, phương thuốc này cũng đã được nghiên cứu bào chế thành những dạng dùng mới cho phù hợp với thực tiễn lâm sàng hiện đại như Tỉnh não tĩnh chú xạ dịch, Ngưu hoàng tỉnh não chú xạ dịch, Thanh khai linh chú xạ dịch, Thanh nhiệt an cung hoàn, An não ngưu hoàng hoàn, Ngưu hoàng thanh não phiến...

Trong nội khoa, ACNHH đã được dùng để trị liệu trúng phong (tai biến mạch não) trong giai đoạn cấp tính với trúng phong bế chứng thuộc thể đàm nhiệt nội bế thanh khiếu, có tác dụng cải thiện rõ rệt triệu chứng, làm giảm tỉ lệ tử vong và rút ngắn giai đoạn cấp tính; với viêm não Nhật Bản B, ACNHH có tác dụng thanh nhiệt giải độc, tiêu viêm, chống co giật, nếu dùng sớm có thể ức chế quá trình phát triển của bệnh; với hôn mê gan, chế phẩm này cũng có khả năng giúp cho ý thức nhanh hồi phục, bệnh tình sớm ổn định; với viêm gan, ACNHH có tác dụng rất tốt đối với những trường hợp viêm gan cấp tính mức độ nặng đe doạ hôn mê nhưng phải chỉ định sớm và dùng liều cao; với những trường hợp sốt cao do viêm nhiễm đường hô hấp trên, viêm phổi cấp tính, viêm amydal, viêm ruột cấp tính..., sản phẩm này có tác dụng hạ sốt rất tốt,... Ngoài ra, ACNHH còn được khảo sát tác dụng trị liệu trên nhiều mặt bệnh khác như Hội chứng não sau chấn thương (pos-traumatic brain syndrome), ung thư gan nguyên phát, viêm tụy cấp tính, suy thận mạn tính, động kinh, tâm thần phân liệt, đau đầu dai dẳng, hội chứng phổi - não (pulmono - cerebral syndrome), hôn mê do rối loạn chuyển hoá pocphirin (hematoporphyria), luput ban đỏ, rắn độc cắn, một số bệnh lí ở trẻ em như viêm phổi, ngừng hô hấp do nhiều nguyên nhân khác nhau, hen, viêm thận cấp tính, viêm não, động kinh, bạch cầu cấp, viêm amydal và viêm xoang mũi cấp tính...

4. Tác dụng dược lí của An cung ngưu hoàng hoàn là gì?

Tác dụng trấn tĩnh và chống co giật

Kết quả nghiên cứu thực nghiệm cho thấy, ACNHH và các chế phẩm có nguồn gốc ACNHH như Ngưu hoàng tỉnh não chú xạ dịch, Ngưu hoàng thanh não hoàn, An não ngưu hoàng hoàn… khi cho chuột uống hoặc tiêm vào trong ổ bụng đều làm cho chúng giảm thiểu hoạt động tự chủ, xuất hiện hiện tượng yên tĩnh, làm tăng tác dụng ức chế hệ thống thần kinh trung ương và kéo dài thời gian gây ngủ của pentobarbital và pentothal. ACNHH còn chống tác dụng hưng phấn và gây co giật của amphetamin và làm giảm thấp tỉ lệ tử vong do thuốc này gây nên.

Tác dụng hồi tỉnh

Khi tiêm vào ổ bụng của chuột bạch 0,8 - 1 ml Thanh khai chú xạ dịch, một chế phẩm của ACNHH, liên tục trong 5 ngày, nhận thấy hoạt tính của acetylcholin esterase trong nhân lục (locus cerulerus) gia tăng, chứng tỏ hoạt tính của acetylcholin trong nhân lục có thể kích phát hoạt tính của catecholamine trong các neuron, làm hồi phục công năng hướng tâm của cấu trúc lưới trong chất não, từ đó đạt được tác dụng hồi tỉnh. Nghiên cứu thực nghiệm cũng đã chứng minh tác dụng bảo hộ tế bào gan khỏi sự tác động bất lợi của carbon tetrachloride, làm hồi tỉnh hôn mê gan do nhiễm độc.

Tác dụng giải nhiệt

Kết quả nghiên cứu thực nghiệm đã chứng minh ACNHH có tác dụng làm hạ thấp thân nhiệt của thỏ được gây sốt bằng độc tố của vi khuẩn, tác dụng kéo dài từ 5 - 6 giờ, so với nhóm chứng có sự khác biệt rõ rệt. Nhiều nghiên cứu cũng đã chứng minh tác dụng gíải nhiệt của ACNHH trong các trường hợp sốt do tiêm vaccine tam liên, thông thường sau khi tiêm vaccine chừng 60 phút thân nhiệt tăng cao, dùng ACNHH có thể làm cho thân nhiệt giảm rất nhanh.

Tác dụng chống viêm tiêu thũng

Kết quả nghiên cứu thực nghiệm cũng đã chứng minh tác dụng rõ rệt của ACNHH đối với tình trạng viêm nề khớp ở chuột. Trên mô hình gây viêm tai chuột bằng dinathylbenzene, ACNHH tỏ ra có tác dụng ức chế rõ rệt quá trình viêm. ACNHH còn có tác dụng kích thích khả năng thực bào của đại thực bào, làm tăng chỉ số và tỉ lệ % thực bào, làm cho đại thực bào to ra và gia tăng số lượng các túi thực bào.

Tác dụng đối với hệ tim mạch

Kết quả nghiên cứu cho thấy, ACNHH có tác dụng làm hạ huyết áp trên động vật thí nghiệm từ 5,4 - 7,5 kPa. Trên tim thỏ cô lập, ACNHH có khả năng ức chế sức co bóp cơ tim và làm giảm tần số tim. Trên chó gây mê, ACNHH làm chậm nhịp tim, hạ huyết áp nhưng lưu lượng động mạch vành và sức bóp cơ tim lại gia tăng. Chứng tỏ thuốc có khả năng cải thiện công năng tim. Ngoài ra, ACNHH còn có tác dụng làm giảm lượng ôxy tiêu thụ cơ tim, kéo dài thời gian sống của động vật thí nghiệm trong điều kiện thiếu ôxy.

5. Những điều cần chú ý khi sử dụng An cung ngưu hoàng hoàn

Có thể thấy, ACNHH là một trong những loại thuốc rất quý của y học cổ truyền. Tuy nhiên, khi sử dụng sản phẩm này cần hết sức lưu ý mấy điểm như sau:

- Đây là một loại thuốc “bệnh” của đông y có sức công phá mãnh liệt chứ hoàn toàn không phải là loại dược phẩm có công dụng “bồi bổ” như nhiều người lầm tưởng. Vậy nên, khi dùng nhất thiết phải được các thầy thuốc chuyên khoa khám xét, chỉ định và hướng dẫn tỉ mỉ, tuyệt đối không được tự ý sử dụng.

- Trên thị trường hiện nay, có khá nhiều loại ACNHH khác nhau, nguồn gốc phức tạp, thật giả lẫn lộn và giá cả cũng hết sức đa dạng, thậm chí có nơi bán “chui” với giá cực đắt! Tình trạng mua phải của “rởm” để rồi lâm vào tình trạng “tiền mất tật mang” không phải là hiếm. Vậy nên, khi có nhu cầu sử dụng, người tiêu dùng nên mua ACNHH ở những cơ sở kinh doanh có đủ giấy tờ và tư cách pháp nhân. Trên thực tế hiện nay, người viết bài này được biết chỉ có 2 công ty dược phẩm đã được Bộ Y tế cấp phép nhập khẩu và kinh doanh mà thôi, còn lại hoàn toàn là hàng trôi nổi, không rõ nguồn gốc và xuất xứ.

- Vì tê giác hiện tại hết sức quý hiếm và đã được đưa vào sách Đỏ cấm săn bắt và tàng trữ nên trong thành phần ACNHH người ta thường dùng sừng trâu nước (thủy ngưu giác) để thay thế với liều lượng cao hơn. Điều này không ảnh hưởng nhiều đến chất lượng của thuốc, vì vậy người tiêu dùng có thể yên tâm sử dụng và đừng vì những lời dẫn dụ như “sản phẩm của chúng tôi được bào chế từ tê giác xịn” mà tốn tiền một cách vô ích.