Kì 19: Nhức đầu - chứng bệnh thường gặp và đôi khi nguy hiểm

Nhức đầu là một tình trạng rất phổ biến, hầu như ai cũng từng một lần bị nhức đầu trong cuộc đời. Có nhiều nguyên nhân khác nhau gây nhức đầu, phần lớn là những nguyên nhân không nguy hiểm, các nguyên nhân gây tử vong chỉ chiếm tỉ lệ thấp và đôi khi bị bỏ qua. Để chẩn đoán nguyên nhân nhức đầu đòi hỏi bác sĩ phải có kiến thức rộng của nhiều chuyên khoa kết hợp, cùng với nhiều loại xét nghiệm.

1. Những kiến thức cần biết về bệnh nhức đầu

Trước tiên chúng ta cùng tìm hiểu về cấu trúc có cảm giác và cấu trúc không có cảm giác ở đầu. Khi chúng ta bị nhức đầu tức là có vấn đề xảy ra ở cấu trúc có cảm giác.

1.1. Cấu trúc có cảm giác ở đầu gồm có

Bên ngoài sọ có các cấu trúc có cảm giác đó là: Phần mềm bao bọc hộp sọ, các động mạch da đầu, các màng nhầy hốc mũi, các xoang (xoang mũi, xoang trán, xoang sàng), tai giữa, răng, các cơ mặt, cổ. Tính chất đau của các cấu trúc này có thể đau khu trú hoặc đau lan tỏa.

Bên trong sọ có các cấu trúc có cảm giác đó là: Các tĩnh mạch lớn và các nhánh, các động mạch màng cứng, động mạch não trước và giữa, các động mạch lớn vùng đáy sọ thuộc đa giác Willis, các dây thần kinh dẫn truyền cảm giác V, IX, X và C1, C2.

1.2. Các cấu trúc không có cảm giác

Các cấu trúc không có cảm giác ở đầu gồm có: Phần lớn màng cứng, màng nhện, màng nuôi; lớp lót khoang não, các não thất, đám mạc mạch, xương sọ.

Não (óc) là cấu trúc không có cảm giác, do đó nói nhức đầu là đúng còn nói nhức óc là không đúng về y học.

1.3. Cơ chế của nhức đầu

Có 6 cơ chế gây nhức đầu đó là:

Co kéo các tĩnh mạch đi từ mặt vỏ não đến các xoang tĩnh mạch.

Co kéo động mạch màng não giữa.

Co kéo các động mạch đáy não.

Giãn và căng các động mạch nội sọ.

Viêm nhiễm các cấu trúc có cảm giác.

Chèn ép trực tiếp các dây thần kinh cảm giác.

Trong các cơ chế nói trên, mạch máu giữ vị trí quan trọng. Các cơ chế có thể tác động riêng hoặc phối hợp với nhau. Trong u não, chảy máu não, viêm màng não kết hợp nhiều cơ chế: Co kéo, chèn ép, xê dịch các cấu trúc có cảm giác như thần kinh, mạch máu... gây nhức đầu. Nhức đầu do xoang, răng là do cơ chế kích thích các sợi tận cùng thần kinh tại chỗ. Nhức đầu do các bệnh tâm căn có cơ chế giãn mạch phối hợp với căng thẳng tâm lí dẫn đến sự mệt mỏi cơ, chủ yếu các cơ gáy.

Có sự liên quan giữa nhiều loại nhức đầu với nhau, nhất là loại nhức đầu tiên phát bao gồm nhiều loại, mỗi loại có thể có triệu chứng của loại khác vì cơ chế của các loại có chung cơ chế vận mạch của thần kinh vận mạch.

2. Các đặc điểm của nhức đầu

Khi bị nhức đầu, bạn cần trả lời được 7 câu hỏi về các đặc điểm của nhức đầu. Từ đó có thể gợi ý cho các bác sĩ tìm được nguyên nhân:

2.1. Nhức đầu mới bị hay đã bị từ lâu?

Nhức đầu mới thường do các bệnh không nguy hiểm như thay đổi thời tiết, mệt mỏi, cảm cúm,... Trừ một số ít thuộc bệnh nguy hiểm cấp tính như viêm màng não, áp xe não, xuất huyết màng não. Các bệnh này bao giờ cũng kèm theo các dấu hiệu toàn thân, thần kinh, tâm thần, tiến triển rầm rộ buộc thầy thuốc và gia đình quan tâm, do đó ít khi bỏ qua chẩn đoán.

Nhức đầu mạn tính thường “đơn chứng”, tuy khó chịu nhưng trong một thời gian dài bệnh nhân vẫn sinh hoạt gần như bình thường cho đến khi bệnh nặng mới đi khám. Loại này chứa đựng những nguyên nhân quan trọng toàn thân hoặc nội sọ có thể gây tử vong như u não, viêm màng não, do lao,… hoặc nguyên nhân tại chỗ như mắt, tai,… Tuy nhiên các nguyên nhân nguy hiểm nói trên chỉ chiếm tỉ lệ rất thấp. Vì tỉ lệ thấp và lâm sàng “đơn chứng” nên cũng là lí do dễ bỏ qua chẩn đoán nếu không có sự khám xét và theo dõi cẩn thận.

2.2. Cách tiến triển và cường độ của nhức đầu như thế nào?

Bệnh nhân đang khỏe mạnh bỗng nhức đầu dữ dội, có khi ngất gục xuống tại chỗ, sau ít phút tỉnh lại, ý thức lú lẫn, nôn, đó là điển hình của xuất huyết nội sọ.

Sau ít ngày có triệu chứng nhiễm trùng, xuất hiện nhức đầu dữ dội, nôn,… có thể có các dấu hiệu thần kinh khu trú, dấu hiệu màng não, là biểu hiện của nhiễm trùng nội sọ như viêm màng não, áp xe não, viêm tắc tĩnh mạch não,…

Nhức đầu âm ỉ kéo dài dẫn đến xuất hiện triệu chứng thần kinh ngày một nặng và khu trú kèm theo nôn và buồn nôn là cách tiến triển của u não.

2.3. Nhức đầu có liên quan đến giờ giấc, thời gian không?

Quan điểm cổ điển nhức đầu tăng lên vào nửa đêm về sáng là đặc điểm của u não được giải thích do áp lực của não thất tăng lên ở tư thế nằm (ở tư thế đứng thẳng, áp lực trong não thất bằng 0). Lúc mới đi nằm, tuy áp lực tăng lên nhưng bệnh nhân vẫn thích nghi được nhưng càng lâu về sáng, sức chịu đựng kém dần, nhức đầu tăng lên.

Huyết áp cao, viêm xoang trán, các cơn động kinh ban đêm thường nhức đầu vào sáng sớm khi ngủ dậy.

Trong bệnh tâm căn nhức đầu từ sáng đến chiều thì đỡ (nhức đầu kiểu hướng dương, theo mặt trời mọc). Buổi tối bệnh nhân tuy đỡ nhức đầu nhưng lại thường mất ngủ ban đêm và vì mất ngủ nên sáng lại nhức đầu, đây là vòng luẩn quẩn bệnh lí.

2.4. Tính chất của nhức đầu như thế nào?

Nhức đầu với cảm giác rát bỏng ngoài da đầu thường là đặc tính của viêm dây thần kinh chi phối vùng da.

Nhức đầu với cảm giác đập thình thịch hai thái dương là loại nhức đầu do mạch máu gặp trong bệnh Migraine và các nhức đầu vận mạch.

Nhức đầu tính chất mơ hồ, bệnh nhân cảm giác như bị ép chặt, như vòng đai thắt trên đỉnh đầu, cảm giác róc rách trong đầu... gặp trong bệnh tâm căn.

2.5. Nhức đầu tại một vùng hay là lan tỏa nhiều vùng?

Nhức đầu khu trú một chỗ là tổn thương tại chỗ như viêm xương, u xương, hoặc các u, các áp xe não ngay dưới chỗ đau.

Nhức đầu khu trú sau gáy, tăng khi quay cổ phải tìm nguyên nhân ở cột sống cổ như lao, ung thư,… hoặc ở tủy cổ như u tủy, thoát vị đĩa đệm.

Các u não giai đoạn đầu nhức đầu khu trú nhưng khi đã có tăng áp lực sọ sẽ trở thành lan tỏa. Nhức đầu phía sau kèm thư thế vẹo cổ và nôn khi quay cổ thường gặp trong u hố sau ở trẻ em.

2.6. Hoàn cảnh xuất hiện nhức đầu như thế nào?

Cần chú ý hoàn cảnh xuất hiện nhức đầu là sau một sang chấn sọ não, hay một bệnh toàn thân, một xúc cảm.

2.7. Ngoài nhức đầu có các hiện tượng đi kèm nào không?

Rối loạn vận mạch đỏ mặt, tái mặt,… chảy nước mắt, nước mũi do rối loạn vận mạch, kích thích giao cảm thần kinh.

Nôn hoặc buồn nôn trong tăng áp lực nội sọ, trong Migraine. (còn tiếp)