Những ngày vừa qua, hình ảnh chú voi bị xích chân ở vườn thú Hà Nội (công viên Thủ Lệ), da nhìn như già nua, nhiều vùng da bị bạc, tai sứt sẹo, nhiều người bày tỏ xót xa, băn khoăn về lí do hai cá thể voi tại đây phải sống trong cảnh xiềng xích. Voi Thái và voi Banang là tên 2 con voi ở công viên này, được đưa về Hà Nội năm 2010. Vườn thú Hà Nội tiếp nhận với mục đích nuôi dưỡng, bảo tồn động vật hoang dã. Trong xiềng xích của mình, chỉ cần nghe tiếng động lạ hay tiếng còi xe hú ngoài đường bầy voi cũng có thể giật mình, phản ứng bột phát và gây nguy hiểm cho người chăm sóc.

Hai chú voi bị xiềng xích ở Công viên Thủ Lệ (Hà Nội).

Còn nhớ một vụ việc đau lòng xảy ra khi chú voi của đoàn xiếc được đánh giá là rất hiền lành bỗng dưng nổi điên quật chết một bé trai tại xã Đức Mạnh (Đắk Mil, Đắk Nông) chỉ vì nghịch ngợm trêu chọc chú voi này vào năm 2014. Sự việc đã gây nên nỗi đau cho gia đình nạn nhân, cũng là bài học về việc quản lí động vật nguy hiểm khi voi “nổi điên” đã gây ra những hệ lụy khôn lường. Nhiều người gắn bó với voi ở Tây Nguyên nhận định rằng, lí do dẫn đến voi phản ứng lại với con người do sự thúc ép voi làm việc quá nhiều, môi trường sống quá o ép và bức xúc trong mùa động đực thường vào dịp từ tháng 1 đến 3 âm lịch hằng năm. Ngay cả với những con voi đã thuần dưỡng ở Đắk Lắk vẫn xảy ra tình trạng voi nổi giận.

Số liệu thống kê từ Chi cục Kiểm lâm tỉnh Đắk Lắk cho biết, năm 1980, đàn voi của tỉnh này có 502 con. Năm 1990 còn 298 con và đến năm 2000 chỉ còn 96 con. Năm 2023 chỉ còn 37 con. Cùng với đó, ở Gia Lai, làng voi Nhơn Hòa (huyện Chư Sê) cũng chẳng còn chú voi nào sau khi voi Yẵ Tao chết năm 2020.

Trước thực trạng đàn voi Tây Nguyên ngày càng bị mai một dần, năm 2006, Thủ tướng Chính phủ phê duyệt kế hoạch hành động khẩn cấp để bảo tồn voi ở Tây Nguyên (chủ yếu là Đắk Lắk). Chính phủ giao cho các Bộ, ngành chức năng phối hợp cùng các tỉnh có đàn voi xây dựng khu bảo tồn phát triển sinh cảnh sống lâu dài của voi, tổ chức lập hồ sơ gắn chíp điện tử cho voi nhà để giám sát bảo vệ, nghiên cứu khoa học về sự sinh sản của voi đã thuần dưỡng để phát triển đàn voi nhà, ngăn chặn có hiệu quả các hành động săn bắn, buôn bán voi và các sản phẩm của voi.

Cứu lấy đàn voi

Trong kí ức của những già làng ở Tây Nguyên, từ xa xưa voi được xem như một thứ vật linh thiêng. Nó biểu trưng cho nét đẹp văn hóa truyền thống và sự sung túc của buôn làng. Các Băc Gru (thợ săn voi) kể rằng, mỗi cuộc săn, voi nhà chỉ rượt đuổi từ 1-2 con voi con. Đôi khi chúng còn xua lũ voi con chạy để không bị bắt. Trông con voi to lớn, cặp mắt gườm gườm tưởng như dữ tợn lắm, nhưng lại rất lành. Nó yêu người, nhất là trẻ con. Chỉ trừ khi nó bị bắt buộc phải đánh lại đối phương, nó mới mang cái sức “khỏe như voi” ra để chiến đấu.

Tây Nguyên là một trong những địa phương có quần thể voi nhiều nhất và khả năng thuần dưỡng voi rừng thành voi nhà cao nhất khu vực Đông Nam Á, trong đó Đắk Lắk chiếm tới 90%. Các già làng ở Tây Nguyên cho rằng, ai xâm hại đến voi, hành hạ voi là có tội với buôn làng. Thế nhưng trải qua thời gian truyền thống này mai một, voi chưa thuần dưỡng ở Tây Nguyên thì bị xâm hại theo kiểu bắn giết, voi đã thuần dưỡng thì bị vắt kiệt sức phục vụ kinh doanh nên đàn voi ít ỏi còn lại ở đại ngàn này đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng. Nhiều người cay đắng thốt lên rằng, nếu cứ như thế này, 10 năm nữa Tây Nguyên sẽ chẳng còn voi. Biểu tượng của Tây Nguyên sẽ chỉ còn trong nỗi nhớ của mọi người và trong niềm tiếc nuối khôn nguôi.

Con người sau khi nhận ra họ đã “bóc lột” tàn tệ sức lao động của voi cho cái gọi là “du lịch văn hóa”, tận diệt môi trường sinh tồn và cả không gian sinh trưởng của voi đã có nhiều sự chung tay để cứu lấy những đàn voi ít ỏi còn sót lại. Như hai chú voi ở công viên Thủ Lệ cũng đang được cộng đồng mạng xót xa, và nhiều người đã vận động để giải cứu hai chú voi này.

Thông điệp “Tôi cười cùng voi, tôi ngưng cưỡi voi” được Trung tâm du lịch Cầu treo Buôn Đôn truyền thông mạnh mẽ để bảo vệ loài voi.. Ảnh Mán Hwing Bun.

Tại Tây Nguyên thời gian gần đây, thay vì cưỡi trên lưng những chú voi như trước, bắt đầu từ tháng 1/2023 du khách khi đến với du lịch tại huyện Buôn Đôn (Đắk Lắk) sẽ không còn cưỡi voi đi tham quan, thay vào đó du khách sẽ tham gia những hoạt động tương tác với voi. Thông điệp “Tôi cười cùng voi, tôi ngưng cưỡi voi” được Trung tâm Du lịch Cầu treo Buôn Đôn truyền thông mạnh mẽ để hướng tới mô hình du lịch thân thiện. Từ đầu năm 2023 tới nay, 6 con voi nhà tại Trung tâm Du lịch Cầu treo Buôn Đôn chính thức dừng cõng khách, chuyển sang mô hình du lịch thân thiện. Ngoài ra, Lễ hội Cà phê Buôn Ma Thuột 2023 cũng không sử dụng voi để diễu hành trên đường phố, chỉ có các hoạt động tương tác thân thiện với voi. Hiện tại, Đắk Lắk còn khoảng 37 con voi nhà. Các tỉnh Tây Nguyên theo thống kê còn khoảng 80 - 100 con voi hoang dã, giảm 90% số lượng so với năm 1980. Hơn 30 năm qua, nhiều tỉnh ở Tây Nguyên chưa ghi nhận trường hợp voi nhà sinh sản thành công nên công tác bảo tồn voi được đặc biệt quan tâm.

Có đến Buôn Đôn bây giờ, du khách sẽ thấy hai nấm mộ voi nằm song song trên đồi vắng trong Khu du lịch Buôn Đôn như một dấu ấn về sự khốn khổ của đàn voi. Sự vô tình của con người trong khai thác, sự tham lam của những kẻ săn ngà voi, săn đuôi voi còn tiếp diễn thì chẳng bao lâu nữa du khách đến với Tây Nguyên sẽ chỉ còn xem đàn voi nổi tiếng trong... bảo tàng. Nhiều người xót xa, mong rằng đừng để biểu tượng voi của Tây Nguyên chỉ còn là quá vãng.